Mury Obronne
Od początku swego istnienia Przemyśl był otoczony silnymi umocnieniami. Początkowo miały one budowę ziemno-drewnianą i składały się z fos , wałów ziemnych z palisadami, drewnianych parkanów oraz baszt. Dostępu do miasta i przeprawy na Sanie bronił dogodnie położony, potężny gród , którego śladów można się dzisiaj doszukiwać na Wzgórzu Trzech Krzyży (dawniej Stare Zamczysko). Potwierdzenie tego jak trudnym do zdobycia były te umocnienia można znaleźć w kronice Jana Długosza, który mówiąc o oblężeniu i odzyskaniu miasta i zamku w Przemyślu w 1071 roku przez Bolesława Śmiałego pisze: " Było to w tym czasie duże miasto , o wielkiej liczbie mieszczan i przybyszów, zaopatrzone na wypadek wojny, otoczone także głębokimi rowami i wysokimi wałami , a nadto rzeką San , która opływa miasto od strony północnej " i dalej "Choć Rusini bronili go [tj. zamku ] zaciekle , to jednak [Bolesław] nie odstąpił od jego oblężenia , choć przedstawiało ono dla niego wiele trudności , ponieważ broniło go świetnie naturalne położenie i wiele wież ". Jak podaje dalej kronikarz król Bolesław po czterech dniach walk zdobył miasto , natomiast zamek oblegał całe lato i dopiero głód i brak wody zmusił nieprzyjaciela do poddania się. Po roku 1340 Kazimierz Wielki buduje na Wzgórzu Zamkowym murowany zamek (zwany obecnie Zamkiem Kazimierzowskim) i zapewne w tym okresie odbudowywane są także obwarowania oraz umocnienia miejskie. Wbrew powszechnej opinii nie były one jeszcze wtedy murowane, bowiem najstarsze księgi ławnicze z XV wieku nazywają fortyfikacje miejskie wałami (vallum). W wiekach XV i XVI następuje cały szereg najazdów tatarskich w latach 1450, 1475, 1499, 1500, 1503-1504, 1524. Z tego jednym z najcięższych jest najazd w 1498 roku wojewody wołoskiego Stefana Wielkiego , który zdobywa i niszczy miasto. Od początku XVI wieku trwa rozbudowa obwarowań kontynuowana do pierwszej połowy XVII wieku i w tym to właśnie okresie budowane są umocnienia i obwarowania murowane. O skuteczności tych prac świadczy odparcie w 1648 roku napadu kozackiego na miasto, a także fakt że w 1656 roku miasto było oblegane bezskutecznie przez Szwedów. Z kolei w 1657 roku miasto oparło się najazdowi Rakoczego , zniszczone zostały tylko przedmieścia. W wyniku tych wydarzeń po 1657 roku umocniono klasztor Benedyktynek na Zasaniu.
Scena oblężenia miasta (rejon Bramy Lwowskiej) i klasztoru Reformatów przez wojska Rakoczego w 1657 roku - reprodukcja obrazu z opracowania O. Albina Sroki - "Franciszkański kościół św. Antoniego w Przemyślu" , Przemyśl 1992.
Po wojnach szwedzkich nastąpiła kolejna modernizacja miejskich umocnień głównie za panowania Stefana Batorego , który specjalną uwagę poświęcał sprawie ufortyfikowania miast w Polsce. Jak podaje w swoim przewodniku M.Orłowicz : " Po zniszczeniach XVII wieku polecił [Stefan Batory] sejmikowi w Sądowej Wiszni ich [umocnień] odbudowę kasztelanowi lwowskiemu Andrzejowi Maksymilianowi Fredrze , a pomocnym miał mu być przy tym włoski architekt Jakub Solari ". W tym okresie czasu zewnętrzne mury miejskie z fosami przebiegały obecnymi ulicami: Basztową, Słowackiego, Jagiellońską, Kościuszki, Piłsudskiego, Waygarta, potem między katedrą obrządku łacińskiego i Zamkiem Kazimierzowskim i znów dochodziły do Basztowej. Znajdowały się w nich trzy bramy:
- Lwowska czyli Senatorska, którędy wiodła droga do Lwowa. Brama ta została postawiona w roku 1542 w miejscu obok klasztoru Reformatów ( stąd pochodzi nazwa - Plac na Bramie)
- Krakowska czyli Wodna przy końcu ulicy Wodnej na przedłużeniu której znajdował się pierwotnie most na Sanie , którędy prowadziła droga do Krakowa
- Grodzka przy końcu ulicy Grodzkiej , którędy wiodła droga na zamek , czyli do grodu.
Według L.Hausera przed dwoma bramami tj. Lwowską i Grodzką przez fosę położone były mosty zwodzone, zawieszone na łańcuchach, które w razie potrzeby podnoszono i tym sposobem utrudniano nieprzyjacielowi dostęp do bram. Oprócz trzech bram w murach miejskich znajdowała się także furta zamkowa oraz 10 baszt : Kowalska, Krawiecka, Kramarska, nieznana, Szewska, Piwowarska, Czapnicza, Kuśnierska, Rymarska , obronny narożnik.
Uproszczony rysunek przedstawiający zewnętrzne mury obronne Przemyśla w XVIII wieku:
Bramy: I-Lwowska, II-Grodzka, III-Wodna, f-furta zamkowa
Baszty: 1-Kowalska, 2-Krawiecka, 3-Kramarska, 4-nieznana, 5-Szewska, 6-Piwowarska, 7-Czapnicza, 8-Kuśnierska, 9-Rymarska, 10-obronny narożnik - mapa z opracowania J.Rożański "Przemyśl-przewodnik historyczno-turystyczny".
Miasto Przemyśl w XVI wieku (około roku 1572) według ryciny F.Hogenberga (1535-1590) pochodzącej z dzieła Civitates Orbis Terrarum wydanego przez G.Brauna (1541-1622) - reprodukcja z opracowania A.Kunysz "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu."
W 1667 roku komisja wraz ze starostą Marcinem Madalińskim i gen. Kąckim miała na nowo obmyśleć obwarowanie zamku. Wkrótce ujawniły się liczne zaniedbania. W 1683 roku Rada Miejska zaprotestowała przeciw Żydom , iż od bramy Lwowskiej do Wodnej "gnoją mury". Zaś w 1689 roku stwierdzono , że mury przy mieście żydowskim "rozmokły" wskutek "spadku kloak , które za murem stoią y odpływu nie maią". Po pierwszym rozbiorze Polski Przemyśl znalazł się pod zaborem austriackim. Władze austriackie nie zważały na znaczenie historyczne zabytków miasta. W roku 1774 zapadła decyzja zburzenia murów miejskich a w 1776 roku przyszedł z Wiednia rozkaz ich zniszczenia na drodze stopniowej rozbiórki i zasypywania fos, pomimo protestów mieszkańców miasta. Przed wschodnim frontem obwarowań zasypano fosy pod budowę gościńca. W roku 1781 burzenie murów objęło też front północny. W tym okresie Jan Gross, austriacki zarządca dróg , kontynuując likwidację obwarowań przystępuje do rozbiórki baszt miejskich. Tym sposobem obwarowania na znacznych odcinkach przestają istnieć. Jak podaje w swoim przewodniku M.Orłowicz - " Rozebrano mury , zasypano rów nie oszczędzając ani baszt ani bram. Nie założono też, wzorem Krakowa , na ich miejscu plantów , lecz rozparcelowano je na place budowlane i zabudowano., a kamienice lewej strony ulicy Basztowej , Słowackiego, Jagiellońskiej i Wybrzeża oparte są o fundamenty dawnych murów". Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko pozostałości murów przy ulicy Basztowej i drobne fragmenty od zachodu, jak również trudne do niwelacji fosy , wały i tarasy od południa i zachodu. Zawdzięczać to można zapewne głównie specyficznej konfiguracji terenu , w którym szkarpowy układ murów uniemożliwiał zaborcy austriackiemu ich wyburzenie bez większych nakładów na roboty ziemne.
Pozostałości murów obronnych od strony klasztoru Karmelitów - zdjęcie P.Jaroszczak.
Odrestaurowany fragment zewnętrznego muru miejskiego od strony ulicy Basztowej - zdjęcie P.Jaroszczak
Fragment zewnętrznego muru miejskiego od strony ulicy Basztowej - zdjęcie P.Jaroszczak
Pozostałości wewnętrznego muru miejskiego od strony ulicy Waygarta - zdjęcie P.Jaroszczak
Źródła tekstu:
1. J.Rożański - "Przemyśl-przewodnik historyczno-turystyczny" - Przemyśl 1999.
2. I.Kunysz, R.Kwolek - "Twierdza Przemyśl"- Rzeszów 1999.
3. T.Budziński - "Ziemia Przemyska" - Warszawa 1988.
4. J.Długosz - "Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego" - księga 3 i 4 - Warszawa 1969.
5. L.Hauser - "Monografia miasta Przemyśla" - Przemyśl 1991.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000