Zamek Kazimierzowski
Zamek Kazimierzowski w Przemyślu - zdjęcie P.Jaroszczak.
Zamek Kazimierzowski należy do najbardziej znanych zabytków miasta. Znajduje się on na Wzgórzu Zamkowym o powierzchni 1 ha , które wznosi się na wysokość 270 m npm. i jest ze wszystkich stron zakończone stromymi zboczami. Wzgórze to wzięło swą nazwę od wzniesionego tutaj po roku 1340, za panowania Kazimierza Wielkiego, murowanego zamku w stylu gotyckim, z którego zachowała się do dzisiaj jedynie ostrołukowa brama wjazdowa. Natomiast wcześniej istniały w tym miejscu najprawdopodobniej jedynie obiekty sakralne, gdyż podczas prac wykopaliskowych prowadzonych od roku 1957 odkryto na Wzgórzu Zamkowym (na dziedzińcu Zamku Kazimierzowskiego) relikty architektury sakralnej : preromańską rotundę i monasterium (klasztor) - IX wiek - mylnie określaną jako pallatium oraz romańską bazylikę trzynawową - X wiek - mylnie określana cerkwią. Obecnie można oglądać zrekonstruowany zarys fundamentów rotundy o średnicy 11 m i klasztoru w kształcie prostokąta o wymiarach 15x32 m. Odkryte fundamenty bazyliki romańskiej znajdowały się na niżej położonym, w stosunku do monasterium i rotundy , tarasie i są one niestety w chwili obecnej przysypane kilkumetrową warstwą ziemi. Pozostałości po bazylice w postaci ciosów kamiennych są wyeksponowane na zrekonstruowanym zarysie murów monasterium w postaci luźno ułożonych fragmentów. Choć niektórzy badacze właśnie na Wzgórzu Zamkowym nadal lokują najstarszy przemyski gród , to jego śladów należy szukać raczej na Wzgórzu Trzech Krzyży . Świadczyć o tym mogą przetrwałe w tej okolicy do dnia dzisiejszego potężne wały ziemne i fosy z wieloczłonowego grodu o powierzchni ponad 10 ha jak i ten fakt, że zarówno w starych dokumentach jak i w tradycji ustnej przetrwała nazwa Stare Zamczysko , którą dawniej określano ten rejon.
Uproszczony plan Wzgórza Zamkowego :
1-zarys fundamentów trójnawowej bazyliki romańskiej (obecnie zasypane warstwą ziemi) ; 2-zarys fundamentów rotundy i monasterium (klasztoru); 3-zarys kwadratowej wieży; 4-liczne pochówki; 5-najlepiej zachowany fragment Zamku Kazimierzowskiego z dwoma basztami; 6-brama wjazdowa; 7- głaz pamiątkowy dla uczczenia twórców Konstytucji 3 Maja.
Widok z baszty na zrekonstruowany zarys fundamentów monasterium na dziedzińcu Zamku Kazimierzowskiego - zdjęcie P.Jaroszczak.
Widok z dziedzińca na baszty Zamku Kazimierzowskiego - zdjęcie P.Jaroszczak.
Murowany zamek w stylu gotyckim, który został wzniesiony po roku 1340 na Wzgórzu Zamkowym był w swej późniejszej historii wielokrotnie przebudowywany. Większe prace budowlane przeprowadzali tu starostowie; Piotr Kmita (1514—1553) i Marcin Krasicki (1612—1633) . Z polecenia Krasickiego pracami na Zamku kierował Galeazzo Appiani ,który w tym czasie budował dla niego zamek w Krasiczynie (z tego okresu pochodzą miedzy innymi renesansowe attyki zwieńczające baszty ). W XVII w. sejmiki ziemskie i sejm uchwalały pewne kwoty na naprawę i wyposażenie Zamku przemyskiego. Starosta Marcin Kącki w 1678 r. urządził na Zamku cekhaus (zbrojownię) dla całej ziemi. W XVII i XVIII w. zamek przemyski wymieniany jest jako zamek warowny murowany i zbrojownia królewska w rzędzie takich warowni, jak Lwów, Kamieniec Podolski czy inne. W XVI i XVII w., w czasie wojen kozackich, tureckich, wołoskich i szwedzkich wytrzymał Przemyśl nie jedno oblężenie, z tych najlepiej znane w 1648/49 i 1656 r.
Ruiny Zamku Kazimierzowskiego (widok na skrzydło północno-wschodnie) według rysunku Kieślińskiego z roku 1837 - reprodukcja z opracowania A.Kunysz - "Przemyśl wczesnodziejowy".
Źródła z XVI w. (1553—1568) szczegółowo opisują wygląd Zamku i jego wyposażenie. Składał się on z dwu członów. Przygródek z dwoma basztami drewnianymi otoczony był wałami oraz palisadą i stanowił pomocniczy punkt obronny, gdyż służył głównie na pomieszczenie dla służby, koni, bydła, warsztatów rzemieślniczych (puszkarz, kołodziej;. Właściwą twierdzą był zamek czyli dziedziniec otoczony murami umocniony 5 basztami ( 4 narożnymi i basztą z bramą wjazdową), oddzielony fosą i drzwiami żelaznymi i drewnianymi od przygródka. Przez fosę przerzucano z zamku most zwodzony. Wszystkie pomieszczenia zamkowe były celowo wyzyskane w czasie pokoju. W jednej z baszt mieściło się archiwum (akta sądowe i innej, w drugiej, pomocnej i podpiwniczonej było w lochu więzienie dla złoczyńców, a w innych izbach magazynowano broń. W trzeciej baszcie, nie podpiwniczonej, na dwu sklepach (kondygnacjach; znajdował się arsenał zamkowy: w pierwszej przechowywano proch strzelniczy, w drugiej broń, hakownice, rusznice, oszczepy itp. Jedna z baszt, nazywana „biskupią", służyła w razie napadu wroga za schronienie dla rzymsko-katolickiego biskupa i kapituły przemyskiej. Prócz normalnej drogi kołowej, która na górę zamkową wiodła od zachodu (od ul. Królowej Jadwigi czy ul. Piotra Kmity), istniała też w drewnianej baszcie przygródka od strony południowo-zachodniej mała furtka. Ułatwiała ona wejście do zamku pieszym ścieżką przez furtkę zamkową, wybitą w murach miejskich obok szkoły katedralnej . Na dziedzińcu zamkowym znajdowały się specjalne pomieszczenia (domiar na sądy ziemskie, mieszkanie dla starosty i podstarościego, rezydencje królewskie. Jeszcze w 1835 roku Wzgórze Zamkowe było zupełnie pozbawione drzew i krzewów , celem utrudnienia nieprzyjacielowi dostępu do zamku. U podnóża zamku, gdzie dzisiaj jest park miejski, znajdowały się starościńskie ogrody warzywne, winnice (sad) , łąki, a z tyłu sadzawki, kamieniołomy. Na zamku przemyskim przebywali przejazdem i okresowo między innymi Kazimierz Wielki, Władysław Opolczyk, Władysław Jagiełło z Jadwigą , Kazimierz Jagiellończyk (w 1485 r), Jan Olbracht (w 1487 r), Stefan Batory (w 1578 r), Zygmunt III (w 1608 r), Władysław IV (1641 r), Jan III , August II, a w latach 1556 i 1560 Katarzyna i Anna Jagiellonka, siostry króla Zygmunta Augusta. Z ziemią przemyską była związana godność kasztelana i starosty przemyskiego . Między innymi piastowali tę godność późniejsi królowie Polski : książę Michał Korybut Wiśniowiecki w roku 1659 i książę Stanisław August Poniatowski , który w latach 1759-1762 jako jeden z ostatnich starostów przemyskich odnawiał zamek . Po zajęciu Przemyśla przez Austriaków w roku 1774 zrównano z ziemią mury obronne miasta a w niszczejącym zamku miano urządzić więzienie, ale ostatecznie wykorzystano go na koszary i magazyny. W 1842 roku na wzgórzu zostaje założony park miejski, a przy niwelacji terenu zniszczono prawdopodobnie pozostałe części przygródka. Po oddaniu zamku przez rząd austriacki miastu, był on restaurowany w latach 1865—1867 i później także w 1912. Znalazło w nim od 1884 r. pomieszczenie Przemyskie Towarzystwo Dramatyczne "Fredreum", będące najstarszym teatrem amatorskim w Polsce. W latach I wojny światowej na zamku przebywali jeńcy rosyjscy w liczbie 2000. Od 1916 roku zabudowania zamkowe przejęło ponownie Towarzystwo Dramatyczne im. A.Fredry , wykorzystując te pomieszczenia na cele teatralne do czasu rozpoczęcia remontu.
Obecnie Zamek Kazimierzowski wraz z dziedzińcem zajmuje czworokątny obszar o powierzchni około 0,5 ha. Od strony północno -zachodniej znajduje się brama wjazdowa z budynkiem bramnym , a od północnego wschodu część skrzydła z dwoma basztami w narożach (północna i wschodnia). Na placu przed zamkiem umieszczono polodowcowy głaz erratyczny dla uczczenia twórców Konstytucji 3 Maja , przy którym miały miejsce w okresie niewoli i odbywają się obecnie manifestacje patriotyczne.
Źródła tekstu:
1. A.Kunysz - "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu" - Przemyśl 1981.
2. J.Skarbowski - "Ziemia Przemyska" - Kraków 1963.
3. T.Budziński - "Ziemia Przemyska" - Warszawa 1988.
4. J.Rożański - "Przewodnik historyczno-turystyczny" - Przemyśl 1999.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000