Klasztor i Kościół Reformatów
/pod wezwaniem św. Antoniego/
Widok na fasadę kościoła Reformatów pod wezwaniem św Antoniego - zdjęcie P.Jaroszczak.
Pierwsza fundacja kościoła i klasztoru OO.Reformatów - Franciszkanów w Przemyślu powstała około roku 1627, z inicjatywy wysłanego do pracy na Rusi zakonnika o.Bonawentury , rodowitego przemyślanina , byłego bernardyna , następnie reformata zmarłego w 1632 r. Udało mu się namówić dla tej idei Piotra Cieciszewskiego z Żurawicy i jego żonę Felicję ze Stadnickich. Tę fundację zatwierdził biskup przemyski Adam Nowodworski przyjmując zakonników do diecezji dekretem wydanym 8 września 1629 roku. Wybrano miejsce pod świątynię poza murami miejskimi, tuż przy wschodnim wjeździe do miasta zwanym Bramą Lwowską inaczej zwaną Senatorską /dzisiejszy Plac na Bramie/. Reformaci wprowadzili się do drewnianych zabudowań i sprawowali duszpasterstwo wśród ludności, której we wschodniej części Podgrodzia było bardzo dużo. Przedmiecie to posiadało zabudowę drewnianą , często narażoną na pożary. W czasie pożaru w 1637 roku spłonęły również zabudowania reformackie. Tymczasem na opuszczonym placu zbudowano tzw. "hospicjum dla braci wędrujących do Lwowa i na Wschód.." i rozglądano się za nowym fundatorem . Okazał się nim być Hermolaus Tyrawski z Tyrawy, herbu Ozoria, obywatel ziemi sanockiej , tercjarz franciszkański i przyjaciel zakonu, ojciec Anny Ulińskiej fundatorki kolegium jezuitów w Przemyślu. Z funduszów Tyrawskiego i datków innych osób rozpoczęto wiosną 1641 roku budowę murowanego kościoła i klasztoru, a w czerwcu tego roku biskup sufragan przemyski Mikołaj Krasicki poświęcił kamień węgielny pod nową świątynię. Jesienią 1645 roku ukończono budowę obiektów , a 3 października uroczyście wniesiono do świątyni Najświętszy Sakrament. W międzyczasie zmarł główny inicjator budowy świątyni o. Hermolaus Tyrawski. Jego szczątki znajdują się dzisiaj w podziemiach kościoła. Powstał obiekt orientowany, jednonawowy, z krótkim dwuprzęsłowym krótko zamkniętym prezbiterium i nieco szerszą, trzyprzęsłową nawą. Między nawą a prezbiterium wymurowano szeroką, półkolistą tęczę. Kościół otrzymał siodłowy dach z sygnaturką, ściany mieszczą okna zdobne w witraże, a front ładną barokową fasadę. Wewnątrz dano sklepienie kolebkowe z lunetami, podobne sklepienie jest w podziemiach, przy czym całe sklepienie pod nawą wsparte zostało na jednym czworobocznym filarze. Patronem tej świątyni wybrano św. Antoniego Padewskiego. Lokalizacja klasztoru i kościoła poza murami miejskimi nie była zbyt szczęśliwa z uwagi na częste napady na miasto i brak jakiegokolwiek zabezpieczenia . W trzy lata po zakończeniu budowy klasztoru w roku 1648 podczas napadu Kozaków pod wodzą Kapustyńskiego klasztor został nieco uszkodzony. W latach 1652 i 1656 klasztor razem z miastem przeżywał atak zarazy , która dziesiątkowała jego mieszkańców. Nie były to łatwe czasy dla działalności zakonników. Najpierw niszczycielskie wojny z Kozakami Chmielnickiego w 1648 roku, potem ogromne szkody jakie wyrządzili Szwedzi w 1656 roku, a w 1657 roku wojska Jerzego Rakoczego. Klasztor najbardziej ucierpiał podczas najazdu Rakoczego , kiedy to jego wojska pod dowództwem Kameny'ego . Nieprzyjaciel po zajęciu klasztoru uczynił z niego fortecę a także miejsce swych wypadów do atakowania murów miasta. Klasztor znalazł się w samym centrum walki i prawdopodobnie spłonął , a przedtem został ograbiony i zdewastowany. Żołnierze zniszczyli ołtarze i grobowce, powyrzucali relikwie świętych i zamordowali brata Józefa Reklewskiego , który nie schronił się za murami miejskimi. Zabójstwo to odbiło się szeroko wśród mieszkańców miasta, czaszkę tego zakonnika przechowuje się w przemyskim klasztorze reformatów do dzisiaj.
Scena oblężenia klasztoru przez wojska Rakoczego w 1657 roku - reprodukcja obrazu z opracowania O. Albina Sroki - "Franciszkański kościół św. Antoniego w Przemyślu" , Przemyśl 1992.
Po tych wydarzeniach władze miasta i ziemi przemyskiej postanowiły rozebrać do reszty mury klasztoru aby "więcej nie służyły wrogom do obrony." Pełniący w tym czasie stanowisko wojewody podolskiego Andrzej Maksymilian Fredro z Kormanic , używszy swego autorytetu na sejmiku w Sądowej Wiszni przekonał szlachtę , że klasztor jest potrzebny miastu , że należy go odbudować i uczynić z niego barbakan dla Bramy Lwowskiej. Zarządzono na ten cel składki. Po zebraniu niezbędnych funduszy przystąpiono do odbudowy klasztoru . Całą budowlę reformacką otoczono wysokim murem obronnym ze strzelniczymi wziernikami . W obrębie murów osadzono cztery baszty , zaś wokoło murów wykopano fosę , równając jej głębokość do poziomu rzeki San. Po zakończeniu prac przy odbudowie w 1664 roku biskup ordynariusz przemyski Stanisław Sarnowski konsekrował kościół i wielki ołtarz. Orędownik odbudowy klasztoru Andrzej Maksymilian Fredro po swojej śmierci w 1679 roku pochowany został w podziemiach świątyni w habicie zakonnym. Ma ona także swe piaskowcowe epitafium znajdujące się na tylnej ścianie wielkiego ołtarza. W roku 1672 Turcy wspierani przez Kozaków i Tatarów napadali na wschodnie granice Polski , a kiedy oblegali Lwów , tatarskie watahy urządzały grabieżcze wyprawy aż na ziemię przemyską. Jeden z takich oddziałów 3-9 października zniszczył wsie i miasteczka wokół Przemyśla biorąc wiele jeńców w jasyr. Ponieważ nie było wojska w mieście , gdyż pośpieszyło ono na pomoc królowi ,więc zachodziła obawa , że Tatarzy będą próbowali je zdobyć. Wówczas to starszyzna miejska zwróciła się do gwardiana klasztoru o. Krystyna Szykowskiego by objął dowództwo nad obroną. Szykowski zebrał ludzi przemówił do niej dwukrotnie - w katedrze oraz na rynku miasta wygłaszając patriotyczne kazania i dodając odwagi. Następnie uszykował oddziały bez różnicy wiary i stanu , oddzielając pieszych od konnych , i przydzielając każdemu z nich osobnego dowódcę. O północy uderzono ze wszystkich stron na obóz i tabory tatarskie znajdujące się w Podstolicach koło Kormanic w wyniku czego nieprzyjaciel uciekł w nieładzie pozostawiając obóz, wziętych w jasyr i wszystkie zdobyte łupy w ręku zwycięzców. Zwycięstwo to spowodowało ,że Tatarzy odstąpili od oblężenia Przemyśla. Na pamiątkę tego wydarzenia w 1887 roku, przy murze od strony Placu na Bramie, odsłonięto piaskowcowy pomnik o. Krystyna Szykowskiego, wykonany przez krakowskiego rzeźbiarza Zygmunta Trembeckiego. Wyryty na płycie z marmuru napis głosi: "Gwardjanowi OO.Reformatów ks. Krystynowi Szykowskiemu miasto Przemyśl na pamiątkę zwycięstwa na czele ludu na dniu 9 października 1672 za panowania Króla Polski Michała Wiśniowieckiego , pod Kormanicami nad hordą Tatarów odniesionego i uwolnienia z jasyru tysięcy jeńca ten pomnik obrońcy i wybawcy grodu w dwusetną rocznicę poświęca".
W wieku XVII i XVIII mury klasztorne były ciągle remontowane , a w latach 1775-1776 wzniesiono gmach dla nowicjatu. Po pierwszym rozbiorze Polski terytorium diecezji przemyskiej stało się częścią monarchii habsburskiej rządzonej po śmierci Marii Teresy (+1780) przez Józefa II (1780-1790). Kościół dotknięty został wieloma restrykcjami. Klasztor przemyski usiłowano skasować dwa razy: w 1786 i 1855 roku i przeznaczyć go na cele wojskowe. Jednak interwencje miejscowych biskupów i osób wpływowych spośród władz miasta bezpośrednio na dworze cesarskim we Wiedniu oddaliły zagrożenie. Wspomniane restrykcje dotyczyły również wszystkich aspektów życia społecznego w najdrobniejszych jego przejawach, jak choćby niszczenie zabytków miasta. Władze austriackie nie zważały na ich znaczenie historyczne. Dowodem tego na terenie Przemyśla jest chociażby fakt rozebrania w 1776 roku murów miejskich , tak że niewiele ich fragmentów zachowało się do dnia dzisiejszego. Gruz z rozbiórki wywożony był na drogę lwowską i na plac targowy położony za murem od ulicy Mniszej. W wyniku tego klasztor z kościołem znalazł się niżej od poziomu miasta , a niefortunnie zasypanie fosy , do której spływał ściek reformatów uczyniło wielkie szkody.
Widok na kościół Reformatów pod wezwaniem św. Antoniego - zdjęcie P.Jaroszczak.
Stary cmentarz przykościelny ze stacjami drogi krzyżowej - zdjęcie P.Jaroszczak
W 1784 roku w wewnętrznym obrysie murów miejski zainstalowano /dzisiaj nieistniejące/ płasko rzeźbione drewniane stacje Męki Pańskiej. Kościół w swym niezmienionym barokowym kształcie przetrwał w zasadzie do II połowy XIX wieku, tj. do dużej przeróbki w latach 1870 - 1880. Wtedy to między innymi rozebrano mury forteczne okalające klasztor a teren pozostały po fosie splantowano. Największe zmiany wprowadzono w trakcie restauracji fasady. Usunięto z niej XVIII - wieczne freski, wykładając ściany ceglaną dekoracją nadającą jej pseudorenesansowy charakter. Postawiono w fasadzie dwie piaskowcowe rzeźby Matki Boskiej i św. Antoniego. Do południowej ściany świątyni przystawiono kaplicę Serca Jezusowego, którą przykryto dużą kopułą z neogotycką latarnią. Wewnątrz usunięto chór zakonny za ołtarzem wielkim, przesuwając ołtarz do tyłu, zlikwidowano balustrady przed ołtarzami bocznymi co powiększyło nieco powierzchnię modlitewną. Wybudowano też drugą kondygnację klasztorną. . Wspomnieć trzeba, że zakonnicy przemyskiego konwentu, mimo że kształcenie młodzieży nie było celem pracy zgromadzenia reformatów prowadzili w latach 1846 - 1872 szkołę dla głuchoniemych chłopców. Założył ją wieloletni przełożony zakonu, zatrudniony także w przemyskiej kurii i Seminarium Duchownym ojciec Konstanty Pacholik. /zm.J894/. W okresie I wojny światowej w sierpniu 1914 roku klasztor został ograbiony przez wojsko: zabrano konie, bydło i zboże a budynki przeznaczono na koszary. Po żołnierzach austriackich przyszły wojska rosyjskie a potem pruskie. Ponownie zbudowania klasztorne ucierpiały w czasie walk polsko-ukraińskich w 1918 roku. Stanisław Majerski wykonał w 1926 roku nowe kamienne płaskorzeźby drogi krzyżowej, umieszczone w miejsce starych zniszczonych w wewnętrzny obrysie murów wokół świątyni. Największe zniszczenia klasztoru przyniosły działania wojenne w 1939 roku. Podczas bombardowania miasta przez Niemców w dniach 1-5 września uszkodzone zostało poszycie dachu , popękał strop i wszystkie witraże. W czasie drugiej wojny światowej ogromne ilości uciekających przed wrogami ze wschodu i zachodu znajdowały tu przystań i pomoc. 9 września do Przemyśla dotarła fala uchodźców z terenów zachodniej Polski w tym wielu duchownych i zakonników z klasztorów leżących w centrum kraju. Po radzieckiej agresji na Polskę 17 września zaczęła docierać tutaj także ludność ze Lwowa, Stanisławowa, Tarnopola i pobliskich terenów. W wyniku radziecko-niemieckiego układu ustalono granicę między tymi państwami na rzece San , skutkiem czego klasztor znalazł się w strefie okupacyjnej radzieckiej. W październiku 1939 władze radzieckie zajęły klasztor na kwatery dla swoich żołnierzy, pozostawiając zakonnikom kilka pomieszczeń na pierwszym piętrze. Na początku 1940 roku usunięto zakonników siłą z cel , tak że odtąd zamieszkali oni w dwóch małych pomieszczeniach. Doszło także do tzw. nacjonalizacji dóbr klasztornych i odtąd wszystkie zabudowania stały się "urzędową własnością państwa radzieckiego", zaś zakonnicy jako lokatorzy zmuszeni byli płacić podatek lokalowy. Po drugiej wojnie światowej kapłani zakonni podjęli intensywną pracę duszpasterską w kościele i rekolekcyjną w terenie włączając się także w nurt życia oświatowego i społecznego miasta. Patrząc dzisiaj na kościół Franciszkanów-Refonnatów stwierdzić należy, że zachował on podstawowe znamię rokoka /szczególnie wewnątrz/ choć nie brak w nim rzeczy starszych i nowszych. Tak na przykład ołtarz wielki mieści starszy rokokowy krucyfiks, podobnie rokokowe ołtarze boczne posiadają starsze obrazy. Jeden z nich, przedstawiający Matkę Boską Niepokalanego Poczęcia wyszedł spod pędzla dobrego malarza Mikołaja Tereńskiego. Pozostałe obrazy przedstawiają: św. Antoniego z Dzieciątkiem i św. Walentego /w zwieńczeniu/, św. Franciszka oraz św. Piotra z Alcantary. W kaplicy Serca Jezusowego znajduje się późnobarokowa kopia cudownego obrazu Pana Jezusa Miłosiernego z kościoła OO. Franciszkanów. Uzupełnieniem obrazów sztalugowych są wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu dwóch Janów św. i Aniołów /pochodzący zapewne z 1653 roku/ oraz Chrystus Ukrzyżowany, będący datowaną na drugą połowę XIX wieku kopią Rubensa. W oratorium wiszą prace malarskie brata Dydaka Bataryny z 1860 roku przedstawiające sceny z życia św. Franciszka, portret Izydora Bułgara Bazylianina z przełomu XVIII i XIX wieku oraz z tego okresu portret zakonnicy. W klasztorze jest inna część prac brata Bataryny ze świętymi i męczennikami zakonu franciszkańskiego, ponadto malowany w 1857 roku obraz Najświętszej Maryi Panny Niepokalanego Poczęcia, portret fundatora świątyni Hermolausa Tyrawskiego i XVIII wieczny obraz św. Franciszka. Cennym zabytkiem przechowywanym w bibliotece klasztornej jest pochodzący z 1555 roku, wydany w Bazylei w sześciu językach, starodruk z tytułowym napisem: "Ambrosi Calepini Dictionarum". Pozycję zdobi piękny exlibris. Ponadto w bibliotece inne wartościowe starodruki . Osobliwością kościoła klasztornego jest relikwia św Jozafata Kuncewicza ,unickiego biskupa połockiego , męczennika , a mianowicie jego paliusz arcybiskupi , który reformaci otrzymali od Andrzeja Maksymiliana Fredry z Kormanic. Paliusz ten ofiarował Fredrze unicki biskup przemyski Jan Małachowski. Jeśli chodzi o inne zabytki to wspomnieć jeszcze można o kamiennej chrzcielnicy z puklowaną barokową czaszą, znajdującą się w krużgankach klasztornych, barokowym portalu przy furcie i licznych cennych sprzętach liturgicznych. Najcenniejszą wydaje się być zdobna monstrancja wykonana wg projektu O. Stanisława Kleczewskiego oraz barokowa monstrancja, przywieziona do Przemyśla z konwentu reformatów w Kryłowie koło Hrubieszowa. Ciekawy jest kielich miedziany puklowany z przełomu XVIII i XIX wieku oraz cztery bogato haftowane ornaty z tego samego okresu.
Obraz Pana Jezusa Miłosiernego znajdujący się w ołtarzu kaplicy kościoła Reformatów, przedstawiający obnażonego Chrystusa w cierniowej koronie , skrępowanego sznurem - zdjęcie M.Niebieszczański - "Kościół i Klasztor Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu".
Źródła tekstu:
1. M.Kaniewski - "Kościoły starego Przemyśla" - Przemyśl 1987.
2. O. A.Sroka - "Franciszkański kościół św. Antoniego w Przemyślu" - Przemyśl 1992.
3. M.Gosztyła - "Kościół i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu" - Przemyśl 1992.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000