Miasto przedlokacyjne
Rozwój miasta Przemyśla można prześledzić w kilku następujących po sobie fazach. Pierwsza z nich to faza przedlokacyjna obejmująca okres od VIII do XIV w. Wtedy to występują preromańska rotunda i monasterium i romańska trzynawowa bazylika wraz z otaczającymi je nekropoliami, zamek książęcy na Wzgórzu Trzech Krzyży (Stare Zamczysko), rotunda z kamienia ciosanego pod katedrą oraz miasto przedlokacyjne. Relikty miasta przedlokacyjnego znajdują się w dzielnicy Podgórze i składają się z trzech rzędów wałów o obwodzie zamkniętym. Zewnętrzne wały są tej samej wysokości co grodu książęcego (Stare Zamczysko) ,wewnętrzne zaś są niższe. Wewnętrzne wały zachowane w 70% obejmują obszar 43 ha i składają się z 6 członów usytuowanych tarasami kolejno po sobie następującymi. Wyburzone zostały tylko wały stanowiące czoła tarasów , a w ich miejsce powstały ulice Federkiewicza, Kręta, Mieszka I, Chocimska i Skalna. Dobrze zachowały się wały wewnętrzne przy ulicy Tatarskiej i klasztorze Karmelitanek oraz zewnętrzne w parku zamkowym i ogrodzie seminarium duchownego. Na centralnie położonym tarasie znajdował się na przełomie XIII i XIV w kościół , a od XV w cerkiew św. Mikołaja. Badania powierzchniowe wykazały występującą na tym terenie ceramikę wczesnośredniowieczną i enkolpion z XIII w. Lokalizację tę potwierdzają źródła pisane od XIII w, ikonografia z XVII w i mapy z XIX i XX w oraz publikacje oparte na badaniach terenowych. Obecnie występuje tu intensywne rozkopywanie wałów pod budownictwo mieszkaniowe.
Lokacja miasta od XIV do XVI wieku w świetle zachowanej ikonografii i konfiguracji terenu miała miejsce w dolinie na prawym brzegu Sanu, na osi osadniczej wdłuż dzisiejszej ulicy Framciszkańskiej, w górnej partii Rynku i ulicy Grodzkiej. Zachowały się z tego okresu fragmenty zamku wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego oraz gotycka katedra obrządku łacińskiego (dziś prezbiterium). Jak wykazują przekazy pisemne i ikonografia, wybudowana obecnie na zamku kwadratowa wieża nigdy w tym okresie nie istniała. Wiek XVI to okres kulminacji urbanizacji i rozwoju gospodarczego miasta. Powstają wówczas urządzenia komunalne (wodociągi, łaźnia i fabryka papieru). Pozostałością tego okresu są zachowane fragmenty potężnych murów miejskich przy ulicy Basztowej.
Faza polokacyjna (XVII - XIX w.) to okres pogłębiającego się upadku gospodarczego miasta; rozebrano ratusz - symbol samorządu miejskiego oraz mury miejskie, w ich miejsce zbudowano wał, a w okresie późniejszym pierścień murowanych fortów na przedpolu. Kształtują się nowe dzielnice przemysłowe, handlowo-bankowe, mieszkaniowe. W architekturze monumentalnej powstały trzy zróżnicowane grupy budownictwa: przemysłowe, użyteczności publicznej (dworce kolejowe, hale targowe) i kulturalno - oświatowe (budynki "Sokoła" , "Gwiazdy").
TOPOGRAFIA I FAZY OSADNICTWA W PRZEMYŚLU
Źródła tekstu:
1. L.Włodek - "Ratujmy zabytki"
2. L.Włodek - "Rozwój architektoniczno-urbanistyczny Przemyśla" - Przemyśl 1989.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000