Kopiec Tatarski
Widok obecny na Kopiec Tatarski od strony południowo-wschodniej - zdjęcie P.Jaroszczak.
Widok obecny na Kopiec Tatarski od strony północno-zachodniej - zdjęcie P.Jaroszczak.
W topografii dzisiejszego Przemyśla na plan pierwszy wybija się Kopiec Tatarski zwany także Kopcem Przemysława. Jest to monument ziemny położony na wzgórzu Zniesienie (356 m n.p.m.) . Kopiec ten zbudowany został na planie trójkąta ostrokątnego, którego wierzchołek skierowany jest dokładnie ku wschodowi , a półokrągła podstawa w kierunku zachodnim. Według XIX wiecznego badacza dziejów Przemyśla - Leopolda Hausera wysokość tego trójkąta wynosiła (w XIX wieku) około 40 m , szerokość podstawy 13,3 m zaś wysokość nasypu kopcowego mierzona od naturalnej pochyłości wzgórza - 10,4 m. W czasie ostatnich wojen kopiec został silnie zniszczony. Według A.Koperskiego pierwsze wzmianki źródłowe o tym rejonie pojawiają się w XV wieku. W 1417 roku spotkać można nazwę "Wneszenie" , a w późniejszym czasie "Wsnesene", "Wznyeschenie" czy w XVII wieku "Wzniesienie", które to nazwy odnoszą się prawdopodobnie do całego masywu górskiego na którym posadowiony jest omawiany kopiec. W roku 1534 można spotkać pierwsze wzmianki o górze "św. Leonarda" , później wymienia się także "Wzniesienie", a na nim świątynię św. Leonarda. Istnienie kapliczki na kopcu pod tym wezwaniem poświadczają także liczne źródła ikonograficzne. W pierwszym rzędzie należy do nich XVI wieczna rycina pochodząca z dzieła J.Brauna "Civitates Orbis Terrarum" i przedstawiająca pierwszy widok Przemyśla. Ponadto w analogicznej formie kapliczka ta została uwidoczniona na pochodzącym z połowy XVII wieku portrecie biskupa przemyskiego Pawła Piaseckiego oraz na obrazie "Najazd Węgrów Rakoczego na Przemyśl w 1657 roku ." Przypuszczalnie przetrwała ona do końca XVIII lub początku XIX, gdy została zastąpiona nową kapliczkę murowaną z cegieł, kształtu owalnego o średnicy około 1,5 metra, która istniała do II wojny światowej, kiedy to została zniszczona. Poniżej przytoczono opis tej kapliczki podany przez L.Hausera: "Na szczycie kopca, na wschodniej części takowego, znajduje się kapliczka murowana z cegieł, kształtu owalnego 1,58 metr. szerokości, z plastrami, gzemsami kopułą i sklepiona, zbudowana w stylu odrodzenia;— czasu jej wzniesienia oznaczyć niepodobna, przepuścić jednak można, sądząc ze sposobu budowy, że nie sięga wyżej 250 lat w przeszłość." W tym miejscu należy zauważyć pewną analogię, gdyż przy kopcu Krakusa w Krakowie także znajdowała się kapliczka pod wezwaniem św. Leonarda. Ponadto zarówno w Przemyślu jak i w Krakowie, w drugi dzień Świąt Wielkanocnych chodziły na kopce procesje połączone z uroczystościami ludowymi. Jak się przypuszcza tradycja ta mogła sięgać czasów średniowiecznych. Wedle opisu L.Hausera jeszcze w początkach XIX wieku "chadzali Przemyślanie do tej kaplicy z procesją w drugi dzień Świąt Wielkanocnych , którą to procesję nazywał lud - pielgrzymką do Emaus. Od roku 1855 począwszy odbywały się te pielgrzymki na cmentarz obecny , u podnóża Zniesienia położony, a podczas cholery w roku 1855 otwarty " (tj. obecny cmentarz przy ul.Słowackiego).
Widok Kopca Tatarskiego z czasów budowy fortów austriackich w latach 1880-1890 - zdjęcie z opracowania A.Kunysz "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu."
Widok z roku 1937 na Kopiec Tatarski , na szczycie widoczna jest jeszcze kapliczka (zniszczona podczas okupacji radzieckiej) - zdjęcie z opracowania A.Kunysz "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu."
Miasto Przemyśl w XVI wieku (około roku 1572) według ryciny F.Hogenberga (1535-1590) pochodzącej z dzieła Civitates Orbis Terrarum wydanego przez G.Brauna (1541-1622).
Na rycinie widoczna jest kapliczka na szczycie kopca oraz , na prawo poniżej Zniesienia, znajdują się także inne kopce i krzyże - reprodukcja z opracowania A.Kunysz "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu."
Na temat czasu powstania i celu w jakim usypano Kopiec Tatarski powstało wiele różnych domysłów i legend. Jedna z nich mówi, że "gdy Tatarzy raz pod Przemyślem przez wojsko polskie zostali pobici i zniesieni, poległ w tej potyczce także chan tatarski , którego zwłoki na górze pod Przemyślem pochowano , a na mogile jego ten kopiec usypano - odtąd nazywa się on kopcem tatarskim", inne z kolei mówi ,że jest to kurhan założyciela Przemyśla z VIII wieku , księcia lechickiego Przemysła-Lestka. Kopiec od dawna wzbudzał zainteresowanie badaczy . Pierwsze znane prace wykopaliskowe przeprowadził tutaj T.Żebrawski z ramienia Towarzystwa Naukowego w Krakowie w roku 1869. W toku tych prac natrafiono w środku kopca na szkielety ludzkie, luźne kości , poza tym monety z czasów króla Jana Kazimierza. W roku 1958 A.Kunysz prowadził badania wykopaliskowe wykonując wykop sondażowy. Poza materiałem kostnym (ludzkim) , skorupą naczynia z czasów średniowiecznych , znaleziono zabytki z czasów austriackich. Stwierdzono, że istniejącej kaplicy zachowały się jedynie resztki fundamentów kamiennych i ceglanych. Mimo przeprowadzonych badań trudno jest obecnie określić dokładnie kiedy powstał Kopiec Tatarski . Pewne jest, że istniał on już w końcu XVI wieku. Na rycinie F.Hogenberga pochodzącej z dzieła G.Brauna "Civitates Orbis Terrarum" i przedstawiającej pierwszy widok Przemyśla , widoczny jest już kopiec ze znajdującą się na jego szczycie kapliczką św. Leonarda (Templum s. Leonardi) . Na owej rycinie, w miejscu leżącym na prawo, widać także inne kopce i krzyże. Jeszcze w początkach XX wieku M.Orłowicz pisał następująco o tym właśnie rejonie : "za parkiem rozciąga się pole, na którym do niedawna wznosiły się mogiły , obecnie zaorane." Istnieje przypuszczenie, że Kopiec Tatarski mógł niegdyś pełnić rolę sanktuarium religii słowiańskiej, związanej z pogańskim kultem boga Swarożyca. W mitologii słowiańskiej Swaróg oznaczał boga wszechświata (nieba , ziemi, ognia i wody), zaś jego syn Swarożyc - boga słońca. Nie jest wykluczone, że uwidocznione na rycinie Hogenberga inne kopce były także z tym kultem jakoś związane. Być może późniejsze umieszczenie na Kopcu Tatarskim kaplicy pod wezwaniem św. Leonarda (patrona skazańców) i wprowadzenie zwyczaju "pielgrzymki do Emaus" oraz umieszczenie krzyży na pozostałych kopcach były formami zadośćuczynienia składanym tutaj przed wiekami ofiarom z ludzi. Przeprowadzone badania archeologiczne potwierdziły taką możliwość, gdyż u podstawy kopca od strony północnej odkryto czaszki ludzkie i szkielety. Zresztą praktyka umieszczania symboli chrześcijańskich w takich miejscach była bardzo częsta . Przykładem tego może być sztych z roku 1733 przedstawiający górę Ślężę (Sobótkę) z umieszczoną na jej wierzchołku kaplicą oraz zespół trzech kopców z umieszczonymi na nich krzyżami. Jak wiadomo góra ta była w przeszłości jednym z największych centrów kultu pogańskiego. Kult Swarożyca miał charakter powszechny i ogólnosłowiański , a jednym z głównych jego ośrodków była świątynia w Radogoszczy. Świadczyć o tym może może pochodzący z kroniki Thietmara (początek XI wieku), fragment opisu głównego ośrodka kultowego Luciców w tym właśnie grodzie należącym do plemienia Redarów , gdzie mieściła się główna świątynia Swarożyca :
" Jest w kraju Redarów pewien gród o trójkątnym kształcie i trzech bramach doń wiodących zwany Radogoszcz ... . Dwie bramy tego grodu stoją otworem dla wszystkich wchodzących, trzecia, od strony wschodniej , jest najmniejsza i wychodzi na ścieżkę , która prowadzi do położonego obok i strasznie wyglądającego jeziora. W grodzie znajduje się tylko jedna świątynia, zbudowana misternie z drzewa i spoczywająca na fundamencie z rogów dzikich zwierząt. Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń ... wewnątrz zaś stoją bogowie zrobieni ludzką ręką, w strasznych hełmach i pancerzach, każdy z wyrytym u spodu imieniem. Pierwszy pośród nich nazywa się Swarożyc i szczególnej doznaje czci u wszystkich pogan. Znajdują się tam również sztandary, których nigdzie stąd nie zabierają, chyba że są potrzebne na wyprawę wojenną i wówczas niosą je piesi wojownicy. Dla strzeżenia tego wszystkiego z należytą pieczołowitością ustanowili tubylcy osobnych kapłanów. Kiedy zbierają się tutaj by składać bożkom ofiary lub gniew ich przebłagać ..." Jak podaje dalej kronikarz, przed tymi bóstwami dokonywano wróżb, jak również składano ofiary z ludzi i zwierząt: "... Niemy gniew bogów łagodzą ofiary z ludzi i bydła ..."
Zastanawiające jest czy czy tak nietypowy - trójkątny - kształt tego grodu będącego głównym ośrodkiem kultu Swarożyca i jego położenie względem stron świata ma jakiś związek z także trójkątnym kształtem Kopca Tatarskiego i jego usytuowaniem. Być może w obu tych przypadkach korzystano z jakiegoś jednego schematu-wzorca uzasadnionego pewnymi względami kultowymi. Jednak bez przeprowadzenia dodatkowych badań i znalezienia przekonujących dowodów trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Więcej informacji na temat pogańskiego kultu boga Swarożyca można znaleźć w artykule M.J.Włodka “Tajemnica kultu bogów słowiańskich w Przemyślu”. Poza wspomnianą już funkcją kultową Kopiec Tatarski, ze względu na swoje dogodne położenie, mógł pełnić jednocześnie rolę punktu obserwacyjnego, sygnalizacyjnego i astronomicznego. Jak się okazuje liczne, jakkolwiek mniejsze kopce odkryto także w rejonie Przemyśla , w okolicy Krasiczyna, Kalwarii Pacławskiej, Babic, Komarowic pod Dobromilem, Hruszatyc, Stubna, Miżyńca i Kormanic. Mogły one zatem tworzyć jeden system sygnalizacji optycznej i służyć do przekazywania sobie wiadomości za pomocą ognia i dymu o zbliżających się wrogach czy też klęskach żywiołowych (powodzie). Pogląd taki wyraził między innymi badacz z okresu międzywojennego - K.Osiński, który nadmienił o paleniu ogni ostrzegawczych na kopcu w dobie wczesnohistorycznej. Sugerował on również, że nazwa kopca (Kopiec Tatarski) powstała właśnie od zapalania wici w celu ostrzeżenia ludności przed nadchodzącymi hordami tatarskimi. Faktem jest, że nazwa ta jest dość późna i pochodzi dopiero z okresu XVII wieku, a ponadto mianem "tatarski" określano także inne kopce znajdujące się w okolicy. Od K.Osińskiego pochodzi także druga nazwa tego monumentu ziemnego - Kopiec Przemysława - przyjęta dla upamiętnienia osoby założyciela miasta Przemysława-Lestka - księcia lechickiego. Warto na koniec wspomnieć o tym , że w bezpośrednim sąsiedztwie szczytu wzgórza zwanego Zniesieniem znajdują się pozostałości drugiego, o wiele większego, kopca. Jest on także zbudowany na planie trójkąta równoramiennego i jest podobnie usytuowany jak Kopiec Tatarski - wierzchołek skierowany jest ku wschodowi z tym ,że jest od niego o wiele dłuższy.
Góra Ślęża (Mons Sabathus) na sztychu z roku 1733 - na szczycie góry widać umieszczoną kaplicę , zaś na wierzchołkach trzech kopców - krzyże.
Widok obecny na fragment pozostałości drugiego, o wiele większego, kopca znajdującego się poniżej Zniesienia. Jest on także zbudowany na planie trójkąta równoramiennego i jest usytuowany tak samo jak Kopiec Tatarski -wierzchołek skierowany jest ku wschodowi. - zdjęcie P.Jaroszczak.
temat pokrewny:
TAJEMNICA KULTU BOGÓW SŁOWIAŃSKICH W PRZEMYŚLU
Źródła tekstu:
1. Materiały Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.
2. M.J.Włodek - "Tajemnica kultu bogów słowiańskich w Przemyślu" - Przemyśl 2001.
3. A.Kunysz - "Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu" - Przemyśl 1981.
4. H.Łowmiański - "Religia Słowian i jej upadek" " - Warszawa 1986.
5. A.Koperski - "Legendy i prawdy o Kopcu tatarskim" - Przemyśl 1977.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000