Tajemnica kultu bogów słowiańskich
w Przemyślu
MACIEJ JÓZEF WŁODEK
W Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej naprzeciw drzwi wejściowych do działu archeologicznego znajduje się kolorowa , wykonana przez prof. Stanisława Jakubowskiego , grafika przedstawiająca głowy bogów słowiańskich Swaroga i Swarożyńca. Jedna o jasnych włosach, bez zarostu, druga o ciemnych włosach z obfitym zarostem na brodzie i brwiach, otoczona nimbem składającym się z regularnego koła wokół głowy z wystającymi na zewnątrz drobnymi promieniami. Oba profile są stylizowane, o wyraźnym rysunku, zwoje włosów kończą się w formie kół zwiniętych w ślimacznicę. W górnym rogu znajduje się znak runiczny w kole - swastyka. Twarz o jasnych włosach i pogodnym wyrazie ma przedstawiać Swarożyca (Swarożyńca), natomiast twarz o poważnym wyrazie i ciemnych włosach Swaroga. Opisana rycina wykonana jest w trzech kolorach : pomarańczowym (twarze, nimb, tło), białym (włosy) i czarnym (włosy i zarost na twarzy). Twarz Swaroga przedstawiona została poddobnie jak twarz Boga Ojca w Chrześcijaństwie, wbrew Pismu św. Starego i Nowego Testamentu. Zarówno Swaróg jak i Bóg Ojciec nigdy w świetle źródeł nie występowali w postaci ludzkiej. Tylko ich Synowie - Swarożyc i Syn Boży Jezus Chrystus taką postać przyjęli.
Znajdująca się w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej rycina wykonana przez prof. Stanisława Jakubowskiego, przedstawiająca bogów słowiańskich Swaroga i Swarożyca (Swarożyńca). Reprodukcja została udostępniona dzięki uprzejmości Dyrekcji Muzeum.
Swarożyc był czczony w specjalnych świątyniach budowanych w formie trójkąta, którego wierzchołek skierowany był na wschód, z podstawą półokrągłą. W Przemyślu miejsce kultu znajdowało się na kopcu zwanym Tatarskim (Przemysława). Rozmiary kopca, na którym znajdowała się świątynia wynosiły: 39,83 m długości, 13,3 m szerokości i 10,43 m wysokości licząc od jego podstawy.
W świetle zachowanej kroniki mamy opis wyglądu i funkcjonowania takiej świątyni:
był to "... gród o trójkątnym kształcie i trzy zawierający bramy ... dwie bramy tego grodu stoją otworem dla wszystkich wchodzących , trzecia od strony wschodniej jest najmniejsza ... w grodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa, które jako podwaliny ma poroża różnych zwierząt, jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń ... Wewnątrz ... stoją bogowie ludzką zdobieni ręką, odziani straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi poszczególnymi imionami. Pierwszy pośród nich nazywał się Swarożyc i ponad innymi przez wszystkich pogan jest szanowany i czczony. Znajdują się tamże ich znaki (chorągwie), których nigdzie stąd nie zabierają, chyba że są potrzebne na wyprawę wojenną i wtedy niosą je piesi. Dla strzeżenia tego wszystkiego z należytą pieczołowitością ustanowili tubylcy osobne sługi ... zbierają się tutaj aby składać bałwanom (bogom słowiańskim) ofiary lub gniew ich przebłagać ..."
Przed tym bóstwem kapłani dokonywali wróżb. Jak podaje kronikarz :
"... Tajemniczy gniew bogów łagodzi się ofiarami z ludzi i bydła ..."
W miejsce dawnej świątyni i posągu bóstwa postawiono na kopcu w Przemyślu kaplicę pod wezwaniem św. Leonarda jako zadośćuczynienie ofiarom składanym z ludzi (Chrześcijan), zniszczoną podczas II wojny światowej.
Kopiec Tatarski (Przemysława), wcześniej świątynia bogów słowiańskich w Przemyślu,
widok od południa.
Z początkiem XIX wieku na kopiec odbywały się pielgrzymki do tej kaplicy, z procesją w drugi dzień świąt Wielkiej Nocy , zwaną "pielgrzymką do Emaus". Od 1885 r. pielgrzymki te ustały i odbywają się po dzień dzisiejszy na cmentarz komunalny przy ulicy Słowackiego. Przeprowadzone badania archeologiczne na kopcu potwierdziły składanie ofiar z ludzi. U podstawy kopca od strony północnej odkryto czaszki ludzkie i szkielety.
Późniejsza nazwa Kopiec Tatarski pochodzi od tego, że po przyjęciu chrześcijaństwa, kopiec służył jako miejsce przekazywania wici - sygnałów za pomocą ognia ( w nocy błysków, a w dzień dymu) o zbliżających się wrogach - Tatarach. Druga nazwa - Kopiec Przemysława pochodzi z okresu międzywojennego, została przyjęta dla upamiętnienia założyciela miasta Przemysława - Lestka - monarchy lechickiego. Nazwa Swaróg utworzona została od słowa "swarzy się ogień na ziemi pożerając co mu popadnie", "swar raczej to kłótnia i gniew - ogień kłótnik". Potwierdza to kronika nazywająca greckiego boga Hefajstosa Swarogiem. Niektórzy uczeni przypisują pochodzenie nazwy boga od irańskiego słowa chwar, (xvor) - "słońce", albo od słowa chwarna (xvarnach) - "blask szczęścia", inni od indyjskiego svar - "blask, niebo, słońce". Symbolem kultu Swaroga był ogień. Ustalono, że w mitologii słowiańskiej Swaróg oznacza boga wszechświata (nieba, ziemi, ognia i wody), natomiast jego syn Swarożyc - boga słońca. Stąd charakter budowy świątyni.
Kopiec - świątynia na XVI wiecznej rycinie z kaplicą pod wezwaniem św. Leonarda.
Kult boga Swarożyca utrzymywał się na terenie Przemyśla od V do XI w. , po narodzeniu Chrystusa, do czasu kiedy to dzięki działalności misyjnej św. Brunona Bonifacego z Kwerfurtu, arcybiskupa misyjnego, uległ likwidacji. Ten arcybiskup - misjonarz w swoim liście do Świętego Henryka II, króla niemieckiego nazwał Swaroga szatanem. Omawiana grafika przedstawiająca bogów słowiańskich przypomina zamierzchłą przeszłość i kulturę religijną na naszym terenie.
Jej autor był malarzem i grafikiem zajmującym się kulturą materialną Słowian. Urodził się 14 kwietnia 1885 r. w Kosowie, a zmarł 9 czerwca 1969 r. w Krakowie. Studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1907-1911. W 1912 r. przeniósł się do Przemyśla, gdzie podjął pracę nauczycielską. W 1920 r. powrócił na stałe do Krakowa i pracował w szkolnictwie średnim do 1933 r. Następnie w latach 1938-1939 pracował w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych, a podczas II Wojny Światowej w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. W 1946 r. habilitował się i został docentem Akademii Sztuk Pięknych, gdzie kierował Katedrą Konserwacji Grafiki i Książki. Był bardzo produktywnym malarzem i grafikiem, jego prace znajdują się w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, w Bibliotece Narodowej w Warszawie, w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich "Ossolineum" we Wrocławiu oraz w muzeach Krakowa, Poznania i Warszawy. Uczestniczył w wystawach w kraju i za granicą. Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Towarzystwa Turystycznego we Lwowie, Prezesem Towarzystwa Artystów Grafików, Towarzystwa Sztuk Pięknych w Krakowie i Towarzystwa Miłośników Książki i Ekslibrisu. Oprócz twórczości artystycznej wydał szereg prac naukowych, np. "Świat Prasłowiański i ich kultura", "Drzeworyt - technika rycia i odtłaczania", "Geneza i symbolika ornamentu ludowego w Polsce", "Podręcznik technik emalierskich tak tłoczonych jako też malarskich".
Źródła:
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2001