Klasztor i Kościół Karmelitów
/pod wezwaniem św.Teresy/
Widok na fasadę kościoła Ojców Karmelitów Bosych pod wezwaniem św Teresy - zdjęcie P.Jaroszczak.
Do Przemyśla karmelici sprowadzeni zostali w 1620 r. z inicjatywy zakonnika Andrzeja Brzechwy i Marcina Krasickiego starosty przemyskiego, właściciela Krasiczyna. Ten ostatni powołał fundację w celu stworzenia podstaw materialnych funkcjonowania oraz budowy zespołu klasztornego. Fundację zasilili znacznymi sumami także inni przedstawiciele bogatszej szlachty zamieszkującej ziemię przemyską m.in. Antoni Korniakt, Stanisław Potocki i Walerian Walawski. Do pokaźnych kwot majątek klasztoru powiększały wsie Hubice i Przedzielnica, ofiarowane przez Grzegorza z Siecina Krasickiego. Po trzyletniej tułaczce, po różnych budynkach na terenie miasta, wynajmowanych zakonnikom na cele kultowe i mieszkaniowe, podjęto decyzję o budowie kościoła i klasztoru. Na miejsce pod przyszłe obiekty karmelickie wybrany został, słabo zabudowany i wysoko położony teren, leżący przy obwarowaniach miejskich od strony południowej. Jego granice od wschodu i zachodu wyznaczały baszty kowalska i krawiecka, od południa wał miejski, od północy zaś linia określająca podnóże wzgórza. Główny fundator, wykorzystując swoją pozycję w mieście związaną z urzędem starosty, wykupił bez większych przeszkód posiadłości mieszczańskie, a następnie powiększył od wschodu nabyty obszar, w rezultacie nakłonienia do podarowania, ulokowanego tam dworku, przez jego właściciela Jana Leona Herburta.
Widok na kościół Ojców Karmelitów Bosych pod wezwaniem św Teresy - zdjęcie P.Jaroszczak.
Widok na klasztor i kościół Ojców Karmelitów Bosych oraz fragmenty murów miejskich - zdjęcie P.Jaroszczak.
Grunt położony dalej od pozyskanego obszaru, ciągnący się poza basztę krawiecką, wykupili karmelici od jezuitów. Cegły na budowę dostarczyły dwie cegielnie, w tym jedna własna karmelitów usytuowana za murem miejskim od strony południowo-wschodniej; drugą wypożyczono od jezuitów. Bloki piaskowca pozyskiwano z pokładów skalnych znajdujących się na wzgórzach położonych nad osadą Krzemieniec. W celu ułatwienia transportu tych materiałów na plac budowy przerzucono przez mur miejski kładkę i postawiono warowną furtę. Miasto w specjalnej umowie wyraziło na to zgodę pod warunkiem, że zakonnicy podwyższą własnym kosztem przyległy do ich gruntów mur obronny oraz wymurują dwa piętra w baszcie kowalskiej. Rozpoczęte w 1624 r. prace murarskie zakończono już w 1630 r. Nie jest znany twórca kształtu architektonicznego obu budowli. Wcześniej przypisywano go włoskiemu muratorowi Galeazzo Appianiemu związanemu z budową zespołu zamkowo-rezydencjonalnego w Krasiczynie. Aktualnie pogląd ten jest podważany głównie za sprawą braku podstaw źródłowych. Znane jest natomiast nazwisko budowniczego, którym był przemyski cechmistrz murarski Ligęski. Wiemy także, że monumentalne dębowe schody wiodące do świątyni (rozebrane w 1841 r.) wykonał stolarz Jan Cichodybała. W roku zakończenia budowy kościół konsekrowano pod wezwaniem św. Teresy. Na obszarze przyległym do niego, wytyczono według ówczesnych praktyk cmentarz. Nie jest jednak znane miejsce i czas jego użytkowania. Stan, w jakim oddano budynki do użytku, wymagał prowadzenia dalszych prac wykończeniowych. Trwały one (z różnym nasileniem w czasie) jeszcze w XVIII w. Dzięki ofiarności głównie bogatej szlachty oraz mieszczan przemyskich wyposażano i ozdabiano wnętrze kościoła. W 1667 r. ukończono ołtarz główny z czarnego marmuru, gdzie znajdował się namalowany w 1670 roku w Rzymie obraz św. Teresy z Avila, a także wyłożono posadzkę marmurem z Dębnik. Prace nad wnętrzem świątyni przypadły na czasy dominacji w sztuce baroku i rokoka, stąd jej wystrój jest zdominowany elementami pozostającymi pod wpływem tych epok stylistycznych. W okresie potrydenckim wraz z wprowadzeniem nowych form obrzędowości, do pierwotnej bryły architektonicznej świątyni dobudowano nowe elementy. Na wolnym placu od zachodu, postawiono przyległą do prezbiterium zakrystię z osobnym pomieszczeniem gospodarczym (1654). Ukończono także chór z ozdobną balustradą. Rozbudową został objęty również parterowy budynek klasztorny, który w swoim pierwotnym kształcie założony był na planie regularnego czworoboku z dziedzińcem otoczonym krużgankami pośrodku. W XVIII wieku dobudowano piętro i skrzydło wschodnie dochodzące do baszty krawieckiej. Podziemie kościoła stało się miejscem pochówku, najpierw na własne życzenie samego fundatora Marcina Krasickiego . Został on pochowany na własne życzenie w karmelitańskim habicie i złożony do zbiorowej mogiły mieszczącej ciała 80 ojców i braci zakonnych, znajdującej się w podziemiach. Miejsce to trudno jest dzisiaj nawet zlokalizować , gdyż zarządzający kościołem od 1784 roku grekokatolicy groby usunęli, a teren po nich dokładnie zniwelowali. Karmelici przemyscy, mimo skromnej początkowo liczby, szybko wrośli, nie tylko w społeczność miasta ale także szerzej ziemi przemyskiej i części sanockiej, propagując zwłaszcza kult Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Józefa. Przejawem tego było m.in. założenie w 1669 r. bractwa imienia tego świętego. Postępujący rozwój przemyskiego zgromadzenia uwieńczony został, zorganizowaniem w nim, po likwidacji w Wiśniczu, nowicjatu. Przez pewien czas (po roku 1740) działało w klasztorze Kolegium Filozoficzne. Pomyślny dla zgromadzenia okres przerwany został przez pierwszy rozbiór Polski. Do czasu zaborów w Polsce było 28 klasztorów z około 470 zakonnikami . Pod koniec XIX wieku pozostał tylko jeden , w Czernej koło Krakowa, z pięcioma osobami. Zaborcy kasowali wszystko co przypominało polską kulturę i religijność. W 1780 roku po śmierci Marii Teresy na tron austriacki zasiadł cesarz Jozef II. Nie uznawał on żadnej władzy kościelnej a wyrazem jego polityki było zlikwidowanie między innymi 30 klasztorów w Górnej Austrii i 64 w Czechach. Reformy cesarza Józefa II dotknęły mocno także Kościół w Polsce, a szczególnie zakony, w tym także karmelitów. Najpierw drastycznie ograniczony został stan osobowy klasztoru przemyskiego, przez zakaz przebywania w nim duchownych pochodzących spoza zaboru austriackiego. W końcu działalność zakonu karmelitów w Przemyślu zniósł całkowicie dekret cesarski z 24 kwietnia 1784 r. Następnie zaproponowano grekokatolikom przejęcie jednego z trzech wolnych -po kasacji zakonów- obiektów: po dominikanach, jezuitach i karmelitach. Po dokonaniu przez nich wyboru obiektu karmelickiego , ze względu na dominujące położenie nad miastem, władze austriackie przekazały bezprawnie grekokatolikom kościół św. Teresy na cerkiew katedralną, a klasztor na siedzibę biskupstwa tego obrządku. Faktu tego nie potwierdził żaden stosowny dokument Stolicy Apostolskiej , która nigdy nie uznała faktu kasaty klasztoru , jak również nigdy nie mianowała kościoła św. Teresy katedrą unicką - uczynił to cesarz Józef II. Karmelitów wygnano w dniu 28 czerwca 1784 roku i przeniesiono do klasztoru w Zagórzu. Zrabowane przez cesarza obiekty karmelitańskie przywłaszczono sobie w 1874 roku i na podstawie cywilnego prawa zaborcy wpisano prawo własności na kapitułę greckokatolicką. Nowi użytkownicy obiektów pokarmelickich, przystąpili zaraz po ich przejęciu do prac adaptacyjnych odpowiadających potrzebom nowego obrządku i randze świątyni biskupiej a także by zatrzeć ślady mówiące o prawowitych właścicielach. Trwały one z różnym nasileniem prawie do końca XIX wieku. Najpierw zmieniono ołtarz główny (1817), wprowadzając ikonostas z carskimi wrotami. Zamalowano też freski (1784) i wybudowano nową kamienną dzwonnicę , istniejącą do dnia dzisiejszego, a w końcu zniekształcono dotychczasową bryłę kościoła przez wzniesienie w miejsce barokowej sygnaturki, niezbyt dużej pseudokopuły (1866). Architekturę i wystrój kościoła zmieniono gruntownie podczas remontu w latach 1881-1885, według projektu wiedeńskiego architekta Karola Koniga. Wtedy to obniżono fasadę i dach, zacierając pierwotny styl budowli. Natomiast w miejsce małej "kopuły" wzniesiono nową, drewnianą - dużo większych rozmiarów (projektu Jana Łapińskiego). Przy wejściu do świątyni ustawiono cztery posągi świętych: Bazylego Wielkiego, Jana Chryzostoma (Złotoustego) oraz Cyryla i Metodego, zaś w niszach fasady - rzeźby patronów Rusi: Olgi i Włodzimierza. Rozebrano zabytkowy ołtarz z czarnego marmuru wstawiając na jego miejsce potężny ikonostas. Pochodzący z ołtarza zabytkowy obraz patronki świątyni św. Teresy został w poźniejszym okresie przeniesiony do kościoła Sióstr Karmelitanek w Przemyślu. Zdjęto z fasady kościoła i zniszczono starą marmurową tablicę fundacyjną, zatynkowano złocony napis łaciński na frontonie i usunięto znad wejścia głównego herb Marcina Krasickiego (Rogala). Kościołem św. Teresy dysponowali grekokatolicy do 1946 roku , tj. do momentu deportacji z Polski do Związku Radzieckiego biskupa Jozafata Kocyłowskiego wraz z częścią duchowieństwa. W tej sytuacji karmelici za pośrednictwem biskupa Franciszka Bardy podjęli starania w magistracie przemyskim o przywrócenie im dawnej własności. Pozornie zakończyły się one powodzeniem. Od 1 lipca 1946 zakonnicy znowu mogli użytkować obiekt. Niedługo jednak przyszło karmelitom urządzać się na nowo w trudnych warunkach powojennej rzeczywistości. Nasilenie walki z Kościołem wraz z narastającą stalinizacją życia publicznego nie ominęły przemyskich karmelitów. Klasztor upaństwowiono decyzją administracyjną z 7 lipca 1952 r., a zakonników siłą w nocy wywieziono. Po różnych odwołaniach dnia 13 grudnia 1952 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej - Wydział Lokalowy -pozwolił dwóm zakonnikom zamieszkać w magazynie zakrystyjnym , jednocześnie przydzielając im trzy pokoje. Niestety już w styczniu 1953 roku , pod naciskiem Urzędu d/s Wyznań cofnięto to zezwolenie. W następnym roku większość pomieszczeń klasztornych przekazano na bursę szkoły felczerskiej. Po październiku 1956 roku ,w wyniku tzw. odwilży politycznej , zaistniały nowe warunki do starań o zwrot obiektów karmalitańskich. W 1958 roku ówczesny prowincjał nakazał ojcu Bogusławowi Woźnickiemu udać się do Przemyśla. Ojciec Bogusław (były więzień Oświęcimia i kolega obozowy J.Cyrankiewicza) zamieszkał początkowo w szafie w zakrystii kościoła (szafa ta jest do dzisiaj przechowywana jako pamiątka) i rozpoczął starania o ponowny przydział wspomnianych już trzech pokoi. Jednak dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, już w nieco innych uwarunkowaniach politycznych, karmelici odzyskali trzy pomieszczenia w klasztorze i podjęli intensywne prace remontowe przywracające dawny wygląd świątyni. Odsłonięta m.in. pokryte tynkiem freski, zlikwidowano ikonostas, skomponowano nowy ołtarz i przywrócono do dawnego wyglądu fasadę kościoła. W rezultacie ustawy z 1990 r. o zwrocie Kościołowi obiektów sakralnych, karmelitom oddano pozostałą część klasztoru. Przemiany polityczne w Polsce po 1989 r. spowodowały odrodzenie, Kościoła greckokatolickiego, który wysunął żądanie rewindykacji m.in. przemyskich obiektów karmelickich. Na konferencji Episkopatu Polski w 1991 r. obradującej w obecności przedstawicieli Kościoła greckokatolickiego podjęto decyzję o czasowym przekazaniu zespołu budynków karmelickich w Przemyślu wyznawcom tego obrządku. W odpowiedzi na to doszło do zorganizowania Społecznego Komitetu Obrony Polskiego Kościoła Ojców Karmelitów, który rozpoczął akcję protestacyjną. Jednoznaczna postawa członków i sympatyków Komitetu wobec żądań grekokatolików spowodowała, że papież Jan Paweł II podczas wizyty w Przemyślu w 1991 r. przekazał wyznawcom tego obrządku na cele kultowe dotychczasowy kościół garnizonowy (pojezuicki) pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, pozostawiając kościół św. Teresy w rękach pracowitych właścicieli. W tej sytuacji funkcje świątyni garnizonowej przejął kościół karmelitów.
Ambona w kształcie Łodzi Piotrowej z figurami apostołów Piotra i Pawła - zdjęcie P.Jaroszczak.
Prezbiterium kościoła karmelitów - zdjęcie T.Budziński "Historia Kościoła i Klasztoru OO Karmelitów w Przemyślu".
Znalazło to swój wyraz w umieszczeniu w jego wnętrzu, na filarach nawy, godeł dawniej stacjonujących w Przemyślu i okolicy jednostek wojskowych - 5 Pułku Strzelców Podhalańskich, 38 Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich,10 Pułku Artylerii Ciężkiej (10 PAC) z Pikulic . W prezbiterium umieszczono godła jednostek 14 Brygady Pancernej im. Hetmana Chodkiewicza , której pododdziały jeszcze do niedawna stacjonowały w Przemyślu (obecnie na mocy decyzji władz centralnych i z ogólną tendencją osłabiania polskich granic, zostały one z Przemyśla zabrane). Wmurowano tam też liczne tablice pamiątkowe, z których największy rozgłos zyskała ta, poświęcona ofiarom OUN-UPA. W 1985 roku w czasie prac remontowych odkryto na fasadzie świątyni, na całej jej szerokości , inskrypcję fundacyjną w języku łacińskim, zatynkowaną w XIX wieku przez gekokatolików , która w tłumaczeniu na język polski brzmi: '' Bogu Najlepszemu, Najwyższemu i Seraficznej Dziewicy, Świętej Teresie, Zakonu Karmelitów Bosych fundatorce. Marcin Krasicki, Świętego Cesarstwa Rzymskiego hrabia, wojewoda podolski, przemyski starosta etc. od fundamentów wzniósł 1631 ". W roku 1992 karmelici podjęli starania o dokończenie rozpoczętej jeszcze w latach osiemdziesiątych rewaloryzacji i mimo licznych przeszkód politycznych doprowadzili do rekonstrukcji pierwotnej formy architektonicznej, usuwając starą, grożącą zawaleniem drewnianą "kopułę". Z dawnego wyposażenia , skompletowanego dopiero tuż przed przejęciem świątyni przez grekokatolików , zachowały się do dziś boczne rokokowe ołtarze , ambona w kształcie łodzi , na której umiejscowieni zostali dwaj apostołowie Piotr i Paweł wydobywający z jeziora obciążoną rybami sieć. Przy dziobie zwisa kotwica , na na rufie umieszczony jest ster a z wysokiego masztu zwieńczonego banderą z krzyżem spływa miotany wichurą żagiel. Innym interesującym zabytkiem jest przechowywany w zakrystii oryginalny osiemnastowieczny konfesjonał. Niestety nie zachował się do dnia dzisiejszego oryginalny ołtarz główny z czarnego marmuru, w którego miejscu wkomponowano obecnie nowy ołtarz łączący nowoczesną formę z oryginalnymi rokokowymi figurami z kręgu szkoły lwowskiej (św. Joachim, św. Elżbieta, św. Tomasz Apostoł). Udało się za to odrestaurować duże fragmenty barokowej polichromii w prezbiterium (sceny z życia św. Teresy z Avilla). Najcenniejsze malowidła znajdują się jednak na sklepieniach i ścianach zakrystii. Są to odwołujące się do popularnych w kręgach karmelitańskich wątków teologii mistycznej , siedemnastowieczne freski - m.in. św. Eliasz na górze Karmel , wizerunki świętych: Teresy, Apolonii, Tekli. Podziemia kościoła Ojców Karmelitów Bosych w Przemyślu stały się miejscem pochówku wielu wybitnych postaci , zasłużonych zarówno dla historii Polski jak i miasta Przemyśla i Przemyskiego Karmelu. Tę chlubną kartę otwiera fundator budowli , Marcin hrabia Krasicki herbu Rogala. Żyjący w latach 1574-1633 był jednym z najbardziej cenionych magnatów swoich czasów. Zarówno zamek w Krasiczynie , który został przez niego rozbudowany, jak i przebudowa zamku w Przemyślu utrzymana w duchu podobnych rozwiązań stylistycznych plasują Marcina Krasickiego w rzędzie najwybitniejszych mecenasów sztuki. Nie tylko nie żałował środków na budownictwo prywatne jak i publiczne, ale odznaczył się także działalnością na rzecz kościołów i szpitali przemyskich. Zgodnie z wyrażonym przed śmiercią życzeniem został on pochowany w podziemiach kościoła własnej fundacji w habicie karmelitańskim. Jeszcze za swojego życia , będąc w czasie sądów trybunalskich w Lublinie spotkał się ze słynnym kaznodzieją Ojcem Andrzejem Brzechwą i jak mówi tradycja właśnie pod wpływem tych kazań Marcin Krasicki podjął decyzję o sprowadzeniu Karmelitow do Przemyśla. Ojciec Andrzej Brzechwa był pierwszym Polakiem w zakonie karmelitańskim . Osobiście zajął się jego organizacją na terenie Przemyśla. Tutaj właśnie spędził kilkanaście ostatnich lat swego życia i tutaj też zmarł 29 kwietnia 1640 roku. Pierwszym zaś zakonnikiem pochowanym w podziemiach kościoła był Ojciec Makary od Najświętszego Sakramentu - Demeski. Zasłynął on jako wielki bohater, który udał się z poselstwem do Tatarów , z oblężonego przez nich Przemyśla , w celu pertraktacji i wniesienia okupu za pozostawienie miasta wolnym. Misję swoją spełnił gdyż znał język Tatarów; odmówiwszy jednak przejścia na islam , poniósł z ich rąk śmierć męczeńską 4 czerwca 1624 roku.
O OBRONIE PRZEMYSKIEGO KARMELU
Tablice pamiątkowe w Kościele Ojców Karmelitów Bosych w Przemyślu.
/wybrane przykłady/
Tablica poświęcona pamięci poległych i zmarłych oficerów i żołnierzy 10 Pułku Artylerii Ciężkiej (10 PAC) stacjonujących w Pikulicach - zdjęcie P.Jaroszczak.
Tablica poświęcona pamięci poległych i pomordowanych w latach 1939-1945 oficerów i żołnierzy 38 Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich stacjonujących przed wojną w Przemyślu - zdjęcie P.Jaroszczak.
Tablica poświęcona pamięci poległych i pomordowanych w latach 1939-1945 oficerów i żołnierzy 5 Pułku Strzelców Podhalańskich stacjonujących przed wojną w Przemyślu - zdjęcie P.Jaroszczak.
Tablica poświęcona pamięci żołnierzy Ziemi Przemyskiej walczących w 2 Korpusie Polskim podczas kampanii włoskiej w latach 1944-1945 z napisem:
"W dniu 18 maja 1944 patrol 12 Pułku Ułanów Podolskich pod dowództwem przemyślanina ppor Kazimierza Gurbiela zatknął polski znak na szczycie Monte Cassino'' - zdjęcie P.Jaroszczak.
Tablica poświęcona pamięci oficerów i policjantów wymordowanych wiosną 1940 roku przez NKWD w Katyniu, Miednoje i Charkowie. - zdjęcie P.Jaroszczak.
Tablica poświęcona pamięci Polaków wymordowanych na Kresach Południowo -Wschodnich w latach 1942-1948 przez OUN-UPA - zdjęcie P.Jaroszczak.
Źródła tekstu:
1. M.Kaniewski - "Kościoły starego Przemyśla" - Przemyśl 1987.
2. J.Skarbowski - "Ziemia Przemyska" - Kraków 1963.
3. M.Gosztyła - "Historia kościoła i klasztoru Ojców Karmelitów Bosych" - Przemyśl 1998.
4. J.Motylewicz,, J.Polaczek - "Kościół i klasztor Ojców Karmelitow" - Przemyśl 1998.
5. M.Konarzewski - "Przemyski Karmel" - Przemyśl 1991.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000