Klasztor Dominikanów
Tekst - M.Gosztyła, M.Proksa "Zamki, pałace, klasztory województwa przemyskiego" - Przemyśl 1995.
/
Klasztor Dominikanów, obecnie gmach Urzędu Wojewódzkiego - zdjęcie P.Jaroszczak.
Okres przybycia Dominikanów do Przemyśla jest słabo udokumentowany, ale najczęściej przyjmuje się, że konwent powstał około 1240 roku, a ufundował go św. Jacek Odrowąż. Rozpoczynając działalność misyjną na Rusi w roku 1230, założył w 1238 konwent w Haliczu, a w 1241 roku był już w Krakowie. Te dwa fakty posłużyły badaczom do wysunięcia wniosku o czasie fundacji (przybycia) pierwszych Dominikanów do Przemyśla między 1238 a 1241 rokiem. Pierwsza jednak, potwierdzona wzmianka o Dominikanach przemyskich pochodzi z dokumentu wystawionego 28 stycznia 1378 roku, w którym papież Grzegorz XI (1370-1378) wydzielił z konwentów dominikańskich w Kamieńcu Podolskim, Lwowie, Łańcucie, Przemyślu, Serecie i Smotryczu - Towarzystwo Braci Pielgrzymujących dla Chrystusa. Bardzo nikłe są informacje o późnogotyckich, najstarszych zabudowaniach dominikańskich. Wiadomo jedynie, że już od 1436 roku kościół Dominikanów stanowił istotny punkt w topografii miasta, a po pożarze został odbudowany w stylu gotycko-renesansowym, a aktu konsekracji nowej świątyni dokonał w 1574 roku biskup przemyski Jan Jelita Dziaduski; równocześnie zostały poświęcone dwa dzwony: św. Dominika i św. Stanisława. Odbudowany kościół, mimo że częściowo zniszczony przez pożar w 1588 roku przetrwał do połowy wieku XVII (1638), a sztych Brauna z 2-ego dziesięciolecia XVII wieku przedstawia go jako budowlę trójprzęsłową z prezbiterium z dwuspadowymi dachami i gotyckimi szczytami: identycznie na tym sztychu został przedstawiony kościół franciszkanów, co zmusza do ostrożności przy określaniu ich ówczesnej formy. Dominikanie budowali kościół i klasztor korzystając z materiału z własnej cegielni potwierdzonej już w 1495 roku, a ulokowanej wraz z wapiennikiem za bramą Wodną; druga cegielnia zakonna, wzmiankowana w 1555 roku, znajdowała się w miejscu, gdzie później stanęło zachodnie skrzydło klasztoru. Klasztor budowano od 1575 roku; powstało wtedy cellarium murowane z drewnianymi stropami, a w tym samym czasie przesklepiono również prezbiterium kościoła i zbudowano budynek dla służby klasztornej. W 1588 roku pożar strawił cześć budynków, a w roku następnym przeor Antoni Grodzicki rozpoczął budowę założenia klasztornego: zbudowano wtedy skrzydło wschodnie z refektarzem i ośmioma celami w dormitorium. Podpiwniczone skrzydło wschodnie funkcjonowało samodzielnie do roku 1606, kiedy to za czasów przeora Wincentego Skniłowskiego dokończono budowę skrzydła północnego. Z 1608 roku za przeora Chryzostoma z Ropczyc znane jest wyposażenie tej części klasztoru: były tu cele, izby, sypialnie i pomieszczenia dla kaznodziei i lektorów. W latach 1609-1610 zbudowano mur dzielący konwenty dominikańskie: męski i żeński, a w roku 1613 dobudowano do tego muru trzecie, południowe skrzydło: było ono przeznaczone na nowicjat. W latach 30-tych zbudowano zachodnie skrzydło i w ten sposób obiekt został zamknięty, posiadając w środku rozległy wirydarz. W skrzydle zachodnim ulokowano refektarz z sienią, hospicjum, spiżarnię i spichlerz. Klasztor początkowo piętrowy został podwyższony dopiero w 1874 roku, w sto lat po kasacie. Od końca wieku XVI następowała również rozbudowa kościoła. W 1578 roku budowniczy zamku krasiczyńskiego, kasztelan przemyski Stanisław Krasicki ufundował kaplicę przy wielkim ołtarzu z ulokowanymi pod nią dwiema komorami grobowymi. Kolejną kaplicę pod wezwaniem Świętego Krzyża ufundowała żona Andrzeja ze Żmigrodu Stadnickiego Elżbieta z Sienna, a w rok później zbudowano kaplicę grobową dla Franciszka Jamińskiego. Jeszcze przed pożarem powstała w 1624 roku kaplica św. Jacka, którą ufundowała Elżbieta z Tenczyna Korniaktowa. Po pożarze powstały kolejne kaplice: w 1639 roku pod wezwaniem św. Michała Archanioła zbudował Stanisław Ciekliński, w 1641 właściciel Birczy Gabriel Birecki z żoną Zofią z Balów ufundował kaplicę, a w 1647 roku Ostrowscy zakończyli budowę swojej kaplicy znanej z alabastrowej rzeźby Matki Boskiej Jackowej, której figurka znajduje się dziś w południowym bocznym ołtarzu katedry obrządku łacińskiego. Po pożarze i częściowym zniszczeniu kościoła dokonano odbudowy świątyni, a prowadzący ją architekt Wincenty Pedroni, twórca kaplicy Oświęcimów w kościele franciszkanów krośnieńskich, całkowicie ją zmienił przy wykorzystaniu jednak starych murów. Wejście do świątyni usytuowano od strony rynku umieszczając go we wschodniej ścianie prezbiterium, ołtarz główny przeniesiono z części wschodniej do zachodniej, a kaplice zostały odrestaurowane. Tak zorientowany budynek kościoła przetrwał aż do jego rozbiórki. Po pierwszym rozbiorze Polski terytorium diecezji przemyskiej stało się częścią monarchii habsburskiej rządzonej po śmierci Marii Teresy (+1780) przez Józefa II (1780-1790), a Kościół dotknięty został wieloma restrykcjami. Dotyczyły one również wszystkich innych aspektów życia społecznego w najdrobniejszych jego przejawach, jak choćby niszczenie zabytków miasta , czego przykładem może być rozbiórka murów miejskich. Klasztor Dominikanów został skasowany przez zaborcę w 1787 roku a kosciół rozebrany. Z okresu przed rozbiórką wymienione zostały kaplice. Po prawej stronie znajdowały się kaplice św. Jacka, św. Dominika, św. Krzyża fundacji Zofii Stadnickiej i św. Marii Magdaleny. Po lewej stronie ulokowano kaplice św. Róży, Panny Marii Kamiennej i św. Tomasza z Akwinu. Mieściły się tu ołtarze Najświętszego Imienia Jezus i świętych Fabiana i Sebastiana Męczenników, a oprócz nich były tu jeszcze ołtarze łaskami płynące Ukrzyżowanego Pana Jezusa i Matki Najświętszej Różańcowej. Kościół pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Panny Marii stał na skwerze przed dzisiejszym budynkiem Urzędu Wojewódzkiego, a dawniej budynkiem klasztoru Dominikanów, a była to budowla jednonawowa, w której kaplicach znajdowały się nagrobki szlachty przemyskiej, a renesansowo-manierystyczny wystrój był wysokiej klasy. Należy podkreślić, że konwent Dominikanów w Przemyślu odegrał wielką, pozytywną rolę w dziejach miasta, a jego wkład w rozwój sztuki i kultury był istotny. Dominikanie posiadali dobrze z wyposażoną bibliotekę z licznymi pergaminowymi dokumentami i księgami, z których do naszych czasów zachowało się niewiele, a ich apteka słynęła w okolicy. Z bogatej biblioteki korzystali słuchacze miejscowego studium, nierzadko wykształceni we Włoszech i Hiszpanii. Po kasacie kościół rozebrano, zabytki ruchome z biblioteką w dużym stopniu zostały zniszczone, a budynek klasztoru przeznaczono na cele świeckie. Mieściły się tu urząd cyrkularny, sąd, mieszkania, magistrat miasta, więzienie, a decyzją kapituły greckokatolickiej, która zarządzała obiektem dobudowano w 1874 roku drugie piętro. Po II wojnie światowej mieścił się tu Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych, a od 1975 biura Urzędu Wojewódzkiego.
Źródło tekstu:
1. M.Gosztyła, M.Proksa - Zamki, pałace, klasztory województwa przemyskiego - Przemyśl 1995.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000