STRONA GŁÓWNA

Twierdza Przemyśl

 Przemyśl położony malowniczo na stokach wzniesień: Zniesienia i Winnej Góry przecięty rzeką San krętą wstęgą wijącą się z zachodu na wschód wśród zalesionych wzgórz, stał się kluczem w ”Bramie Przemyskiej” . Miasto od założenia pierwszych umocnień w IV w po XX wiek odgrywa duże znaczenie we wszystkich wojnach toczących się na tym obszarze. Pierwsza koncepcja budowy twierdzy strzegącej Bramy Przemyskiej powstała w cesarsko-królewskim sztabie austriackim wkrótce po zajęciu miasta przez c.k. wojska w 1772 roku po pierwszym rozbiorze Polski. Urzeczywistnienie tej koncepcji rozpoczęto dopiero po znacznym ochłodzeniu stosunków z Rosją w wyniku wojen krymskich. Twierdzę zaczęto budować w systemie poligonalnym, którego istotą było operowanie dowolnie długimi wałami ziemnymi , w których rozmieszczano działa obronne , stanowiska strzeleckie i działa polowe.
W 1850 r we Wiedniu została powołana Centralna Komisja Fortyfikacyjna, która wyznaczyła Przemyślowi zadanie zamknięcia głównej nieprzyjacielskiej linii operacyjnej, flankowania bocznych linii operacyjnych biegnących z północy i południa oraz osłonę przejść w Karpatach miedzy Duklą a Preszowem. Budowa umocnień wokół Przemyśla zamieniająca miasto w obóz warowny rozpoczęła się w 1853 r. Miasto otoczone zostało ciągłą linią wałów ziemnych długości 15 km., na załamaniach których zbudowane zostało około trzydziestu fortów, bastionów, bastei i kleszczy dla umieszczenia dział i stanowisk strzeleckich. Cesarz żywo interesował się budową twierdzy . W 1885 roku osobiście wizytował Przemyśl. Właśnie z osobą Franciszka Józefa I związana jest historia zakończenia pierwszego etapu budowy twierdzy. Kiedy generał baron Hess przedstawił w Ministerstwie Wojny rozliczenie następującej treści: "Dziesięć milionów złotych reńskich otrzymano, dziesięć milionów wydano" zwrócono mu uwagę , że powinien przedstawić bardziej szczegółowe rozliczenie, bo takie jest niewiarygodne. Następny dokument jaki baron złożył w ministerstwie brzmiał:"Dziesięć milionów złotych reńskich otrzymano, dziesięć milionów wydano. Kto w to nie wierzy jest osłem". Przedstawiono rozliczenie wersji cesarzowi licząc ,że da baronowi należną reprymendę. Franciszek Józef zaś napisał u dołu "Ich glaube" (Ja wierzę) i na tym sprawa się zakończyła.  W drugiej połowie XIX wieku wynaleziono gwintowane lufy do dział  co znacznie zwiększało ich donośność , dlatego konieczna stała się zmiana systemów obronnych w twierdzach. W sztabie austriackim opracowano plan budowy w Przemyślu twierdzy pierścieniowej , przeznaczając na nią olbrzymie sumy.  W 1873 r  Przemyśl – główne ogniwo we wschodnim systemie obronnym Austro–Węgier wytypowany został  wraz z Krakowem na nowoczesną twierdzę I klasy. Twórcą planu ufortyfikowania Przemyśla był inżynier generał Salis-Soglio specjalista od umocnień górskich z pochodzenia Szwajcar, będący w służbie austriackiej .Pod jego kierunkiem prace nad budową twierdzy rozpoczęły się od 1878 r.

Budowa fortów na Zniesieniu około 1900 r. - - zdjęcie z opracowania "Tysiąc lat Przemyśla".

Miejscem budowy nowoczesnych fortów stały się wzgórza okalające Przemyśl odległe od centrum o 4-10 km., stanowiące już sobą naturalne walory obronne miasta i “Bramy Przemyskiej”. Pierwsze forty budowane na 17 wzgórzach o wysokości 200 do 400 m. npm, na łącznym obwodzie 45 km. były dziełami ziemno-ceglanymi. Dopiero w kilkanaście lat później po wynalezieniu betonu zmodernizowano je. Wynalazek w 1885 r. pocisku o działaniu minowym , którego siła był a w stanie przebić sześciometrową warstwę ziemi, a także metrowej grubości betonowe sklepienia spowodował znowu zmiany w budowie fortów przez powiększenie stropów do 3.5 m. grubości oraz zabezpieczenie ich stalowymi płytami. W ten sposób powstał nowy typ działa obronnego fort pancerny ześrodkowany (Brunner IX, San Riedau XIII - "Osłona Sanu").

Fort w Duńkowiczkach - zdjęcie z opracowania "Tysiąc lat Przemyśla".

Twierdza podzielona została na osiem obronnych odcinków. Dwa pierwsze obejmowały wewnętrzny pierścień obronny o obwodzie 15 km. i średnicy 6 km. W tym pierścieniu wzniesionych zostało 18 fortów , trzy szańce i cztery stanowiska baterii . Zewnętrzny pierścień fortyfikacyjny o obwodzie 45 kilometrów podzielony został na sześć odcinków obronnych . W nim wybudowano 15 fortów głównych oraz 29 pomocniczych (łącznikowych i osłonowych) .Między fortami rozmieszczone zostało 25 stanowisk artylerii. Większość fortów pancernych wyposażona została w haubice 150 mm ,działa szybkostrzelne 53 mm i moździerze 210 mm. Poza tym forty główne i pancerne wyposażone były w instalację elektryczną , dźwigi, wentylatory , pompy , reflektory. Pełny stan załogi twierdzy przewidywał 85 000 żołnierzy i 956 dział różnego kalibru. Budowa twierdzy budziła powszechne zainteresowanie w Europie . Do Przemyśla ściągała znaczna Ilość szpiegów z wielu państw interesujących się stroną techniczno-inżynieryjną powstających dzieł. Najsłynniejszą ze wszystkich afer szpiegowskich w Austro–Węgrzech była sprawa pułkownika Redla (tzw. agent "Opernball 13") zdemaskowanego w 1913 r. Redl, będąc szefem wywiadu i kontrwywiadu austriackiego, od wielu lat współpracował z wywiadem rosyjskim. Wśród wielu tajemnic przekazanych ekspozyturze wroga znalazły się najcenniejsze: dyslokacja wojsk Austro-Węgierskich na wypadek wojny oraz plany twierdzy przemyskiej.  Po wypowiedzeniu wojny Rosji przez Austro–Węgry 6 VIII 1914 r. Naczelne Dowództwo austriackie obrało Przemyśl na miejsce dowodzenia obydwoma frontami – rosyjskim i serbskim.
Po pierwszych sukcesach wojsk austro-węgierskich do skutecznej kontrofensywy przystąpiły zmobilizowane armie rosyjskie pod dowództwem gen. Brusiłowa. W Przemyślu , który nie był bynajmniej gotowy do obrony zaczęło się gorączkowe kopanie rowów łącznikowych i strzeleckich, budowanie zasieków i pól minowych. Pod Przemyślem , na polach Hurka urządzono lotnisko wojskowe , a w okolicy Winnej Góry radiotelegraf , z którego korzystało Naczelne Dowództwo Austriackie. Celem oczyszczenia przedpola, dla skuteczniejszego ognia artylerii fortecznej, wycięto 1000 ha lasu, spalono 21 wsi i 23 przysiółki , a ich ludność przesiedlono do Czech i Moraw bądź pozostawiono własnemu losowi. Na rozkaz komendanta twierdzy , generała H.Kusmanka przeszło połowę mieszkańców miasta zmuszono do jego opuszczenia , a pozostali musieli "wylegitymować się" przed specjalnymi komisjami posiadaniem zapasów żywności na co najmniej trzy miesiące.  W twierdzy znajdowało się w  wtedy 128 000 żołnierzy, 14 000 koni i 1010 dział , a jej obsada  przedstawiała się następująco: na południu byli tzw. "landsturmiści" z Tyrolu, na zachodzie Węgrzy, na północy Polacy, na Wschodzie Austriacy. W  dniu 26 IX 1914 r. Przemyśl został całkowicie odcięty od świata przez liczące 280 000 żołnierzy siły rosyjskie. W czasie pierwszego dużego szturmu twierdzy trwającego 3 dni bez przerwy straty rosyjskie wyniosły 40 000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Umocnienia rosyjskie wokół twierdzy - zdjęcie z publikacji : J.Rożański "Twierdza Przemyśl".

8 X 1914 roku Rosjanie wycofują się na linię Medyka-Byków-Husaków. Pierwsze oblężenie trwające 21 dni zakończyło się 9 X 1914 r wejściem wojsk austriackich do twierdzy od strony Prałkowiec. Twierdza przemyska spełniła swoje zadanie , przez trzy tygodnie zatrzymując potężną armię rosyjską ,której zabrakło do dalszej ofensywy w kierunku zachodnim.

Austriacki następca tronu , arcyksiążę Karol Franciszek Józef , przed frontem armii pod Przemyślem - zdjęcie z publikacji : J.Rożański "Twierdza Przemyśl".

Front jednak nie odchodzi daleko na wschód i z końcem pażdziernika Rosjanie ponownie spychają wojska austro-niemieckie na zachód. Drugie oblężenie twierdzy nastąpiło 9XI 1914 r. , wewnątrz której pozostało       135 000 wojska ,18 000 ludności cywilnej , 2000 jeńców, 14500 koni. W tym wypadku gen. Seliwanow dowódca rosyjskiej 11 armii postanowił wziąć miasto nie szturmem , ale wyczerpaniem i głodem. Dowództwo twierdzy zorientowawszy się w sytuacji, samo przystąpiło do akcji ofensywnej – częstymi wypadami nękając nieprzyjaciela. Rozpoczęły się uciążliwe walki na przedpolach fortów X i IXa, jak również o wzgórze 403 ,które panowało nad drogą do Birczy i Sanoka. 16 XII 1914 r. Próbowano się przebić przez pozycje rosyjskie z twierdzy do austriackiej 3 armii , natomiast 27 XII w kierunku Birczy, jednak bez powodzenia. Tymczasem w twierdzy rozpoczął się głód. Zaczęto z braku innego mięsa bić konie, do chleba dodawano korę drzewną, zabrakło soli, świec, mydła, zapałek, ciepłej odzieży, lekarstw i opatrunków. Ludność cywilna od 1 III 1915 r przestała otrzymywać jakąkolwiek żywność. W mieście wybuchła epidemia cholery, a łączna ilość chorych żołnierzy przekroczyła 20 000. Widząc beznadziejność sytuacji komendant twierdzy gen. Kusmanek zdecydował się ją poddać Rosjanom. W nocy z 21 na 22 marca polecił on wysadzić wszystkie forty, prochownie, magazyny, mosty, zniszczyć działa , spalić dokumenty i pieniądze.

Car Mikołaj II w towarzystwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza zwiedzają jeden z fortów twierdzy przemyskiej - zdjęcie z publikacji : J.Rożański "Twierdza Przemyśl".

Kapitulacją twierdzy zakończyło się drugie oblężenie, które trwało 137 dni. Do niewoli rosyjskiej dostało się 9 generałów, 2593 oficerów i 117 000 żołnierzy w tym 28 000 rannych i chorych.
Z upadkiem Przemyśla oraz sukcesami Rosjan nie mogli pogodzić się nie tylko Austriacy, ale i Niemcy, którzy zaczęli mieć obawy o Śląsk z jego przemysłem. Kosztem frontu zachodniego i północnego niemieccy sprzymierzeńcy ściągnęli poważne siły na wschodni front, które w wielkiej tajemnicy skoncentrowali w rejonie Gorlic. W dniu 2 V 1915 r. Rozpoczęła się potężna bitwa, która przeszła do historii pod nazwą “operacji gorlickiej” . Pod przeważającymi siłami wojsk i artylerii austro-niemieckiej w krwawych i uporczywych walkach wojska rosyjskie zaczęły wycofywać się na wschód. Pod Przemyśl pierwsze oddziały austro-niemieckie dotarły 15 V 1915 r , okrążając go w następnych dniach z trzech stron.

Artyleria niemiecka ostrzeliwuje Przemyśl - zdjęcie z publikacji : J.Rożański "Twierdza Przemyśl".

Pod Przemyśl przerzucono najcięższe niemieckie moździerze 420 mm ,których pociski ważące 300 kg, zdolne były przebić najgrubsze ściany fortów. 31 V 1915 r, zgodnie z planem, przystąpiono do ataku na wielu odcinkach twierdzy krusząc 3 metrowe betonowe ściany fortów Xa i XI, w następnych dniach rozbito forty X, XIII (San Rideau), Xb, XII. Również do miasta docierały pociski szrapnelowe , zabijając i raniąc wiele osób. Największą jednak trwogę wśród ludności budziły samoloty niemieckie , zrzucające bomby na miasto i forty. Trzecie najkrótsze oblężenie zniszczonej twierdzy zakończyło się 3 VI 1915 r. wkroczeniem do Przemyśla wojsk niemieckich i austriackich.

Wkroczenie pierwszych patroli kozackich do Przemyśla 22 III 1915 r . - zdjęcie z opracowania "Tysiąc lat Przemyśla".

Przemyśl - Plac na Bramie - wejście wojsk niemieckich i austro-węgierskich do miasta 3 VI 1915 r. -  zdjęcie z publikacji : "Przemyśl - wojna światowa 1914-1916".

Przemyśl - zniszczony most kolejowy na Sanie - zdjęcie z publikacji : "Przemyśl - wojna światowa 1914-1916".

Na trzecim oblężeniu , w czerwcu 1915 roku ,rola twierdzy przemyskiej w pierwszej wojnie światowej zakończyła się. W okresie dwóch pierwszych lat wojny właściwie i zgodnie z przeznaczeniem spełniła ona swą wielką rolę na froncie wschodnim. Od czerwca 1915 roku  zniszczone forty przemyskie nie przedstawiały już dla Austrii prawie żadnej wartości strategicznej. Wobec zaistniałych kłopotów z zaopatrzeniem w metale nierdzewne , w państwach centralnych przystąpiono do zbiórki i konfiskaty metali kolorowych. Pomyślano wówczas także o demontażu fortów twierdzy przemyskiej . Na złom zabrano wszystkie działa forteczne i wiele metalowych części wyposażenia . Akcję tę przerwał dopiero koniec wojny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości , w okresie międzywojennym, część fortów wykorzystywano jako magazyny amunicji, wiele z nich zostało doszczętnie rozebranych na cele gospodarcze. We wrześniu 1939 r.   bohaterstwo żołnierza polskiego w oparciu o walory obronne “Bramy Przemyskiej” z wykorzystaniem resztek twierdzy spełniły swe zadanie. Nieliczna załoga Przemyśla w dniu 14 IX 1939 r. przez cały dzień broniąc się z okolicznych wzgórz nie dopuściła znacznie liczniejszego wroga do miasta. Niemcy wkroczyli do Przemyśla dopiero 15 IX 1939 r. , po odejściu całej załogi na rozkaz dowódcy frontu i spełnieniu swego zadania. Obecnie forty twierdzy przemyskiej zostały uznane za zabytek architektury obronnej i objęte ochroną prawną. 

Widok obecny na fort w Bolestraszycach - zdjęcie z opracowania: M.Kryczko "Przemyśl zaprasza".

Widok obecny na fort w Siedliskach - zdjęcie z opracowania: M.Kryczko "Przemyśl zaprasza".

Źródła tekstu:

1. T.Budziński - Ziemia Przemyska - Warszawa 1988.

2. J.Rożański - Twierdza Przemyśl -   Warszwa 1966.

  Opracowanie strony:  © P.Jaroszczak - Przemyśl 2000