STRONA GŁÓWNA

Przemyskie herby i flagi wczoraj i dziś

LESZEK MARIAN WŁODEK

Przemyśl jest najstarszym miastem na kresach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Początki osadnictwa sięgają od 40 tyś do 35 tyś przed narodzeniem Chrystusa odkryte na terenie cegielni w Nehrybce. Po upadku imperium rzymskiego w IV w. po narodzeniu Chrystusa jest centrum militarno administracyjnym. Świadczy o tym znaleziony nad Sanem złoty medal Cesarza Valensa ( 364-378) będący insygnium władzy dowodzącego legionami rzymskimi względnie miejscowego władcy. Obóz warowny znajdował się na Zasaniu strzegąc przeprawy na rzece, o czym świadczy odkryta spalona korona wału z palisadą przy ulicy Bielskiego.

Od V w. Jest centrum administracyjnym w ustroju demokracji wojennej i centrum kultu pogańskiego. Miejscem centralnym był kopiec noszący obecnie nazwę Tatarski. Wcześniej był to jak opisuje kronikarz “... gród o trójkątnym kształcie... w grodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa... jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń ... wewnątrz stoją bogowie ludzką zdobieni ręką odziani straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi poszczególnymi imionami.

Pierwszy pośród nich nazywał się Swarożyc i ponad innymi przez wszystkich pogan jest szanowany i czczony. Znajdują się tamże ich znaki ( chorągwie), których nigdzie stąd nie zabierają chyba, że są potrzebne na wyprawę wojenną i wtedy niosą je piesi... tubylcy zbierają się tutaj aby składać bałwanom (bogom słowiańskim) ofiary... z ludzi i bydła ...” Wspomniane tu chorągwie wywodzą się ze znaków bojowych używanych już w starożytności. Słowianie używali takich znaków zwiąc je stanicami oraz proporcami. Nazwa stanica wywodzi się od słowa stan, oznaczającego namiot, warownię, schronienie gdzie owe znaki w czasie pokoju przechowywano w sposób godny przed zniszczeniem. Natomiast nazwa proporzec wywodzi się od prasłowiańskiego propor, czyli to co fruwa, co leci. Znajdujące się na tych chorągwiach barwy i znaki dały później początek herbom. Jeżeli na chorągwi występowało godło heraldyczne to wówczas płachta była barwiona tak jak pole tarczy. Jeśli godło herbowe nie było zamieszczone na chorągwi wówczas dzieliła się na dwa pasy, (strefy), zazwyczaj poziome i wówczas górny uzyskiwał barwy godła herbowego, zaś dolny tarczy herbowej. W takiej postaci chorągwie pełniły funkcję flagi państwowej, terytorialnej, miejskiej oraz poszczególnych korporacji tak świeckich jak religijnych. Z biegiem czasy nastąpiło zróżnicowanie flag oraz określono ich charakter i sposób użytkowania.

Od VIII w. gród uzyskał swą nazwę Przemyśl od imienia monarchy lechickiego Przemysła Lestka ( Leszka), który tutaj przebywał. Rezydencję stanowił wieloczłonowy gród o bardzo wysokich wałach i głębokich fosach, które zachowały się do dziś na wzgórzu obecnie noszącym nazwę Trzech Krzyży, a wcześniej do XX w. posiadało nazwę Stare Zamczysko. Władca ten musiał mieć dla podwładnych i sąsiadów jakiś znak rozpoznawczy, którym zostało godło w postaci dwugłowego orła. W heraldyce tego typu godła używali cesarze i ich rodziny. Oznaczało to wysoką rangę dla grodu w życiu politycznym, militarnym i kulturalnym. Jak podaje dr Jakub Schall w IX w znaleźli tu schronienie prześladowani w innych krajach Żydzi. Ożywiło to gród pod względem handlowym o czym może świadczyć odkryty na Kazanowie duży skarb monet arabskich i liczne wzmianki wśród kupców arabskich i żydowskich. W związku z tym ukazały się jednostronnie wybijane brakteaty pisane literami hebrajskimi , ale w języku polskim i hebrajskim. Wśród nich pojawiło się godło w postaci dwugłowego orła.

Pod koniec X . nastąpiła radykalna zmiana w dziejach grodu. Po walkach w latach 981-985 gród został zdobyty przez Włodzimierza Wielkiego oraz stał się stolicą udzielnego księstwa, o posiadanie którego toczyli walkę Polacy, Rusini i Węgrzy. W XIII w. gdy książę Daniel został monarchą i zaczął używać jako godła orła dwugłowego, to przemyscy rycerze (bojarzy) utworzyli w Przemyślu republikę na czele której stanął miejscowy arcybiskup. Ten bunt został szybko zlikwidowany. W XIV w. Przemyśl wrócił do macierzy. Stał się stolicą ziemi i starostwa grodowego. W związku z tym ziemia przemyska wróciła do swojego herbu, którym był dwugłowy złoty orzeł na błękitnym tle. Herb ten został opisany podczas bitwy grunwaldzkiej w 1410 r. przez Jana Długosza. Chorągiew występowała też w pogrzebie króla Kazimierza Wielkiego. Potwierdzeniem tego może być herb, który został wyrzeźbiony na zworniku stropowym w obecnej katedrze sandomierskiej. Po upadku cesarstwa bizantyjskiego uległ zmianie herb, złotemu orłu dwugłowemu dodano złotą koronę a pole błękitne zamieniono na purpurowe. W tym czasie podjęto czynności w sprawie ustalenia herbu dla miasta Przemyśla. Na początku XIV w miasto w związku z uzyskaniem praw miejskich otrzymało jako godło czarnego niedźwiedzia kroczącego w prawo na błękitnym tle. Później uzupełniono godło przez dodanie złotego krzyża względnie sześciopromiennej złotej gwiazdy. Następnie herb został ubogacony labrami i koroną królewską nad tarczą. W XVIII w. miasto otrzymało jako tytuł na pieczęci “ Wolne Królewskie Miasto Przemyśl” oraz nad tarczą płaszcz honorowy. Herbem miejskim pieczętowały się też cechy i inne korporacje na terenie miasta. Podobnie jak miasto tak i cechy miały swoje chorągiewce . Były to znaki bojowe pod którymi walczono na miejscu jak i poza obrębem miasta. W czasie II wojny światowej w części miasta, które było okupowane przez Rosjan w latach 1939-1941 zlikwidowano herb miasta, natomiast pod okupacją niemiecką i po wojnie do połowy XX w. był on stosowany. W okresie stalinowskim uległ likwidacji. Po śmierci Stalina herb wrócił do Urzędu Miejskiego ale pozbawiony korony i używania pod tarczą tytułu Wolne Królewskie Miasto Przemyśl, oraz zmienioną barwą godła z czarnej na brązową. Rada Miejska w Przemyślu uchwałą z dnia 7 czerwca 1991r. przywróciła historyczny herb: “ W polu błękitnym niedźwiedź czarny kroczący, nad nim krzyż kawalerski złoty umieszczony na tarczy trójkątnej. Nad tarczą korona złota królewska otwarta. Wokół tarczy od lewej do prawej strony napis na wstędze Libera Regia Civitas (Wolne Królewski Miasto) W związku z zamierzoną w dniu 28 października 2004r. uchwałą o fladze miejskiej przedstawiamy projekty artysty plastyka Romana Taworskiego:

1. Flagi miejskiej dwubarwnej, (wygodnej do malowania autobusów i masztów na flagi)
2. Flagi urzędowej z herbem miasta
3. Flagi urzędowej Prezydenta Miasta ( starosty miejskiego, czyli grodzkiego) składającej się z herbu państwa, ziemi i miasta.
4. Banneru dwubarwnego dla miasta
5. Banneru urzędowego z herbem miasta
6. Banneru urzędowego dla prezydenta miasta, jako reprezentanta potrójnej władzy

Wydaje się, że nasze propozycje są bardziej zbliżone do stosowanych w Polsce państwowych flag ( kolory są zgodne z herbem) i mają wygląd bardziej estetyczny jak projekt Wydziału Kultury. Proponowane przez Wydział Kultury godło na fladze obecnie nie ma zastosowania zgodnie z obowiązującymi przepisami we flagach miejskich , tylko heraldycznych flagach ziemskich. Zmniejszone bannery można wykorzystać jako gonfalony i flagi stolikowe. Zmniejszone flagi mogą być wykorzystane jako proporczyki i do dekoracji miasta w czasie świąt.

Przemyśl październik 2004                                                       Leszek Marian Włodek 

Przykład herbu Ziemi Przemyskiej (złoty dwugłowy orzeł w koronie na czerwonym tle) 

z 1506 r. w statucie Jana Łaskiego.

 Kartusz z orłem Rzeczypospolitej i herbami "Przednich a głównych miast Przesławnej Korony Polskiej" -  1623 r.

(w prawym dolnym rogu herb miasta Przemyśla)

Źródła:

Flagi według projektu Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu 

Flaga miasta Przemyśla

Urzędowa flaga miasta Przemyśla (z herbem)

Urzędowa flaga Prezydenta miasta Przemyśla (z trzema herbami)

Flagi według projektu Wydziału Kultury Urzędu Miejskiego w Przemyślu